بازگشت

آيات قرآن و فلسفه حكم


آياتي در قرآن مجيد مي باشد كه در طرح تكليف، با توجه به نتيجه، فلسفه حكم نيز در آنها بيان شده كه بيانگر توجه به تكليف و نتيجه به صورت همزمان در احكام و موضوعات از نگاه ديني است. [1] مثلاً در بيان تكليف روزه در ماه رمضان پس از استثناي كساني كه در سفرند به فلسفه حكم نيز در سوره بقره/185 به نحو زير اشاره شده است: «من كان مريضاً او علي سفر فعدة من ايام اخر يريد اللَّه بكم اليسر و لا يريد بكم العسر؛ هر كس ناخوش يا در سفر باشد، به شماره آنچه روزه خورده است، از ماههاي ديگر روزه دارد، كه خداوند براي شما حكم را آسان خواسته و تكليف را مشكل نگرفته است.» يعني در وضع تكليف، نتيجه و غايتي بشري و عقلايي نيز لحاظ شده تا فرد مريض روزه نگيرد يا مسافر جهت راحتي در سفر ماه رمضان روزه اش را بخورد. در اينجا حكم و تكليف اطلاق نداشته و انعطافي با توجه به نتايج بر آن بار شده است. و در همين راستا به آياتي مي توان استشهاد نمود كه براي نتيجه اي عقلايي، تكليف و حكم استثنا مي خورد. مثلاً در آيه 28 سوره آل عمران مي خوانيم: «لا يتخذ المؤمنون الكافرين اولياء من دون المؤمنين و من يفعل ذلك فليس من اللَّه في شي الا ان تتّقوا منهم تقيةً» نبايد اهل ايمان مؤمنان را واگذاشته و از كافران دوست گيرند و هر كس چنين كند، رابطه او با خدا مقطوع است، مگر براي در حذر بودن از شر آنها. اينجا فلسفه حكم، نوعي تقيه [2] و ثمره اي چون برحذر ماندن از شر كفار است. از مجموعه مطالب فوق (تدريجي بودن شكل گيري تكاليف، شيوه تبليغي قرآن، سيره ملايمت و ملاطفت آميز پيامبر در طرح تكاليف و توجه به فلسفه حكم در وضع بعضي تكاليف) به اين فرضيه مي رسيم كه «سيره اصلاحي رسول اكرم و كتابش، جمع بين اصالت وظيفه و نتيجه است.».


پاورقي

[1] در مواردي در قرآن فلسفه حکم مطرح نشده (و يا در کنار بيان قرآني) ولي توسط معصومان بيان شده است. مثلاً حضرت فاطمه (س) در خطبه فدکيه، در مجلس ابابکر، پس از رحلت پيامبر (ص) فرمودند: خدا ايمان را وسيله پاکي از شرک قرار داد، نماز را تشريع کرد تا جلو تکبر را بگيرد، زکات را براي تهذيب نفس و توسعه رزق واجب نمود، روزه را براي اثبات اخلاص بندگان تشريع کرد، به وسيله تشريع حج، بنيان دين را استوار ساخت و...» تفصيل در: ابوعلم توفيق، فاطمه زهرا، ترجمه علي‏اکبر صادقي، مؤسسه انتشارات اميرکبير، 1360، صص‏82 - 179. و نيز اميني، ابراهيم، بانوي نمونه اسلام، مرکز مطبوعاتي دار التبليغ اسلامي، چاپ سوم، 1349، صص‏2 - 230.

[2] در آيه مورد بحث نوعي تقيه کردن براي حفظ از خطرات به مسلمانان توصيه شده است. موضوع تقيه تکليفي است که در وضع آن نتيجه مندرج است. براي ملاحظه بحث تفصيلي تقيه در شيعه مراجعه شود به: عنايت، حميد، انديشه سياسي در اسلام معاصر، ترجمه بهاءالدين خرمشاهي، شرکت انتشارات خوارزمي، چاپ سوم، 1372، صص‏307 - 299. در اين منبع ضمن بحث از آيات 106/نحل و 28/مؤمن، منابع مفيدي براي بحث نيز معرفي شده‏اند.