شدائد و مصائب، بهترين محك بروز جوهره ي انساني است. عزت و بزرگي نفس، وقتي ظاهر مي گردد كه انسان شدائد را به وسعت صدر و قيافه ي بشاش و رضامندي تلقي كند و بداند آنچه در عالم وجود از شدائد به انسان مي رسد، اثر يك سلسله اسباب معنويه و اثر قوانين ثابته ي عالم وجود و جامعه ي بشري است كه انسان بايد طوعا يا كرها به آن خضوع بكند. مهمترين اثر عظمت نفس، كه از حسين بن علي (ع) بروز كرد، به عقيده ي من، وقتي بود كه در ميدان جنگ، در آخرين لحظه ي عمر او، بروز آن ديده شد. به فكر درست بسنجيم، در وقتي كه خطبه ها و موعظه هاي بليغه ي او در دلهاي ياران يزيد و قشون ابن سعد اثر نكرد و آنان مهيا به كشتن حسين (ع) شده، آن وقت در حالي كه به اقل تقدير، بر حسب اتفاق مورخين و محدثين، چهار هزار لشكر وحشي، [1] مانند دائره در ميدان جنگ، زيرا اشعه ي


سوزان آفتاب، دور او را گرفته و به بازو و تير و شمشير خود اعتماد داشتند، در آن حال، يگانه اطمينان و اعتماد حسين (ع) به عظمت خدا داده ي نفس خود بوده، از آن شدائد و منظره ي هولناك خوفي نيز نداشت. و به يك نظر تعجب - كه با تأسف از ناداني آن گروه توأم بود - به آنها نظر كرده و در آن حالي كه عزيزان و ياران او در عرصه ي قتلگاه جان مي سپردند و حرم و عيالات او در ميان قوم بي رأفت و رحم به اين منظره اسف انگيز و فظيع نظر مي كردند، با نهايت قوت قلب و ثبات شروع كرد به خطابه ي مؤثري، و در ضمن آن بيانات، سلسله اي از حقائقي بيان كرد كه اگر شمه اي از آن را تقرير و تحريم كنم، بايد آن را اثر يك امداد روحي معنوي از روحانيت اين شهيد راه عدل بدانم. و من نص آن خطابه را، به طوري كه به وسيله ي مورخين و محدثين ثقات رسيده، نقل كرده و ترجمه ي تحت اللفظي آن را به عهده ي خوانندگان كرام مي گذارم. به قلم و بيان قاصر خود، مختصري از اسرار اجتماعي و دقائق فلسفي آن را بيان مي كنم كه بهترين برهان بر بزرگي نفس حسين (ع) خواهد بود. و در آن حال، به اشعاري از فروة بن مسيك المرادي [2] - كه جامع معاني اجتماعي و فلسفي است - تمثل كرد؛ و


تمثل به آن را طوري كرد كه گوينده ي اصلي آن، در اول انشاء، آن معاني را به آن وضوح و روشني مجسم نكرده است. سيد بن طاوس - رحمه الله - [3] در كتاب اللهوف [4] نقل مي كند: پس از آن كه ياران عمر بن سعد بر مركب خودشان سوار و آماده ي كارزار گرديدند، امام برير بن خضير [5] را به سوي آنها فرستاد تا آنان را پند دهد. مع الاسف، به موعظه ي برير گوش ندادند. سپس امام بر مركب خود سوار گرديده، پس از اسكات ياران ابن سعد، حمد خدا و درود انبيا را به جاي آورده، همين خطبه را ايراد فرمودند: [6] «تبا


لكم ايتها الجماعة و ترحاحين استصرختمونا و الهين فاصرخناكم موجفين سللتم علينا سيفا لنا في ايمانكم وحششتم علينا نارا اقتدحناها علي عدونا


و عدوكم فاصبحتم ألبا لاعدائكم علي اوليائكم بغير عدل افشوه فيكم و لا امل اصبح لكم فيهم فهلا لكم الويلات تركتمونا و السيف مشيم و الجاش طامن و الرأي لما يستحصف وليكن اسرعتم اليها كطيرة الدبا و تداعيتم اليها كتهافت الفراش فسحقا لكم يا عبيد الامة و شذاذ الاحزاب و نبذة الكتاب و محرفي الكلم و عصبة الاثام و نفثة الشيطان و مطفئي السنن هولاء تعضدون و عنا تتخاذلون اجل و الله غدر فيكم قديم و شجت عليه اصولكم و تأزرت عليه فروعكم فكنتم اخبث ثمر [شجر] شجر للناظر واكلة للغاصب. الاوان الدعي بن الدعي قد ركز بين اثنتين بين السلة و الذلة و هيهات منا الذلة يأبي الله لنا ذلك و رسوله و المؤمنون و حجور طابت و طهرت و انوف حمية و نفوس ابية من ان تؤثر طاعة اللئام علي مصارع الكرام. الاواني زاحف بهذه الاسرة مع قلة العدة و خذلان الناصر. ثم اوصل عليه السلام كلامه بابيات فروة بن مسيك المرادي:



فان نهزم فهزامون قدما

و ان نغلب فغير مغلبينا



و ما ان طبنا جبن وليكن

منايانا و دولة آخرينا



اذا ما الموت رفع عن أناس

كلا كله اناخ بآخرينا



فافني ذلكم سروات قومي

كما أفني القرون الاولينا



فلو خلد الملوك اذا خلدنا

و لو بقي الكرام اذا بقينا



فقل للشامتين بنا افيقوا

سيلقي الشامتون كما لقينا



ثم قال اما و الله لا تلبثون بعدها الا كريثما يركب الفرس حتي تدوربكم دور الرحي و تقلق بكم قلق المحور عهد عهده الي ابي عن جدي فاجمعوا امركم و شركائكم ثم لا يكن امركم عليكم غمة ثم اقضوا الي ولا تنظرون اني توكلت علي الله ربي و ربكم ما من دابة الا هو آخذ بناصيتها ان ربي علي صراط مستقيم...».


شرح و بيان اسرار اجتماعي و فلسفي خطبه ي فوق:

يعني اي گروه نادان كه امروز براي ريختن خون من در اين دشت جمع شده ايد، تأسف و ملالتم نه از اين است كه اين عنصر هيكلي من به شمشير و تير شما قطعه قطعه خواهد شد، زيرا اراده ي ايزدي بر اين قرار گرفته كه كائنات عالم عنصري فاني گردد، و جز رضا و تسليم بر اراده ي الهيه، چاره اي در دست نيست، و به قانوني كه دست قدرت الهي آن را وضع و منظم كرده، بايد خاضع شد، وليكن تأسف و ملامت من بر اين است كه در اين زمان نزديك كه دنيا، و بالخصوص جزيرة العرب را، تاريكي جهالت و شرك فراگرفته و تمام اهل عالم در زير فشار ستم ظالمين و استعباد طاغيان ناله مي كرد، جد من محمد (ص) در افق مكه ظاهر گرديده، به يك دست خود قرآن - كه چراغ توحيد و قانون عدل و حق بود - گرفته، عالم را به نور آن دعوت كرد؛ و به دست ديگر، شمشير را گرفته، به قوه ي عدل و حق، بشر را از چنگال ستمكاران نجات داد:



محمد كه بي دعوي تخت و تاج

ز شاهان به شمشير بستد خراج



محيطي چه گويم چو بارنده ميغ

به يك دست گوهر، به يك دست تيغ



به گوهر جهان را بياراسته

به تيغ از جهان داد و دين خواسته [7] .



تا در اندك مدتي، عرب، بر امپراتوران بزرگ غلبه كرد و افتخار پرستش يگانه خداوند قادر، و عدالت و فاتح بودن بر غالب ممالك دنيا، نصيب آنان شد. عالم را در اثر تعليمات و قوانين قرآن، به فضائل دعوت كرديم، و شماها از راه راست و عدالت دور شديد و مقصد و مرام ارجمند پيغمبر اكرم را نشناختيد، و مي بايست كه در سايه ي بيرق آيين اسلام و اتحاد كلمه،


عالم را از شرك و ستم و رذائل اخلاقي نجات دهيم. آتش جنگ داخلي را افروخته و در زير علم كسي كه مي شناسيد كه لياقت امارت و خلافت اسلامي را ندارد و هم او بر عيش و عشرت و لهو و لعب و شراب گماشته شده و شديدترين ستم را بر رعيت، براي رسيدن به هواي نفس خويش، روا مي دارد. با مثل من كه شما را به طرف حق و عدل و مرام مقصد پيغمبر اكرم دعوت مي كنم، در مقام جنگ آمديد. نور الهي و قانون اسلام و عقل را خاموش مي كنيد. اندك تدبري كنيد كه پشيمان نشويد؛ و اگر من كشته شوم، گمان نكنيد كه دولت و سلطنت براي يزيد و ستمكاران باقي مي ماند. از قوانين ثابته ي عالم وجود است كه چند صباحي دولتي در دنيا علم افراشته و پس از اندك مدتي سرنگون مي گردد. اگر پادشاهان و اهل شرف و بزرگان در اين دنيا جاويد بودند، من براي بقا اولي و سزاوار بودم. دولت باقي در اين روزگار همانا دولت مساوات و عدل است كه آن را بايد دولت سعادت بشر و دولت جاويد ناميد.