[1] .

آنچه از استقراء كلمات موخين قدماء و نظر دقيق، مي توان استنباط كرد، آن است كه معاويه به دو عامل قوي، در تأسيس سلطنت مقهور بود: اولي رياست ابوسفيان و امارتش در حجاز و اين كه او پيوسته نظر داشت كه سلطنت عرب را در خاندان خود برقرار كند، چنان كه در فصلهاي گذشته از اقوال او گذشت كه مي گفت سلطنت بايد در خاندان اميه برقرار شده و اقطاب آن از بني اميه باشد، و همچنين از قول خود معاويه كه در تعقيب فكر پدر خود، وقتي كه در


مدينه با عبدالله بن عباس و عبدالله بن جعفر و عبدالله بن عمر و عبدالله بن زبير [2] درباره ي بيعت گرفتن براي يزيد مذاكره مي كرد و عبدالله بن عمر گفت: «فان هذه الخلافة ليست بهر قلية و لا كسروية...»، [3] معاويه گفت: «... و انما كان هذا الامر لبني عبدمناف لانهم اهل رسول الله (ص) فلما مضي رسول الله (ص) ولي الناس ابابكر و عمر من غير معدن الملك و لا الخلافة.» [4] دوم آن كه در عصر خلفا، حوزه ي حكومت اسلامي، در اثر فتوحات اسلاميه، وسعت گرفته، بالخصوص، اوضاع مادي با عظمت و شكوه سلطنتي دربار كسري، به واسطه ي آميزش ملت او، براي معاويه معلوم شده بود و طبعا ميل داشته كه آن اوضاع را در دربار خود تشكيل دهد؛ از طرفي هم، روحيات يزيد و تنفر جامعه ي اسلامي و وجوه مسلمانان را از صحابه و تابعين و بزرگان عرب نسبت


به او، مي دانست. با وجود شوق و ميل قلبي به مستقر كردن يزيد در مسند خلافت، جرئت بروز دادن نيت خود را نداشت، وليكن بعضي از پيروان و عمال و حكام بلاد اسلامي نيت او را فهميده بودند؛ از اين كه مي دانستند كسي كه مساعد در عملي كردن اين فكر معاويه باشد، مي تواند استفاده ي مادي كند؛ اين بود كه در موارد لازمه ي مهمه، محض تقرب به معاويه و انتفاع از او، خودشان را مساعد در اين فكر به او معرفي مي كردند. ابن قتيبه [5] و محمد بن جرير طبري [6] ذكر مي كنند كه: «مغيرة بن شعبه، حاكم كوفه از طرف معاويه، وقتي كه فهميد معاويه قصد دارد او را عزل نموده و سعيد بن العاص را به حكومت كوفه نصب كند، انديشه اي كه بر حفظ منصب و مقام خود كرد اين بود كه به معاويه بگويد يزيد را وليعهد خود گرداند، و مغيره خود يزيد را نيز از اين فكر آگاه كرد؛ اين بود كه معاويه دوباره مغيره را به كوفه برگردانده و دستور داد كه سعي كامل براي گرفتن بيعت از اهل كوفه و عراق، جهت يزيد، به عمل آورد.» و همين كه معاويه چند تن از ياران خود را در اين فكر موافق ديد، خود نيز، با دهاء و تدبيري كه داشت، با وسائل مختلفه، در عملي كردن اين فكر كوشش كرد. [7] ابن قتيبه مي گويد: «وقتي كه از انصار در دمشق جمع


شدند و احنف بن قيس تميمي در ميان آنان بود، ضحاك بن قيس فهري [8] را به نزد خود خواست و به او گفت: وقتي كه من در جامع روي منبر از وعظ و كلام فارغ شدم، از من اذن خواسته، پس از حمد خدا موقعيت يزيد را ذكر، و به ثناي او متكلم، و مرا تحريص كن كه او را وليعهد و خليفه ي خود گردانم. و عبدالرحمن بن عثمان ثقفي و عبدالله بن مسعدة الفزاري و ثور بن معن السلمي و عبدالله بن عصام الاشعري را نيز پيش خود خواسته و به آنها دستور داد كه پس از آن كه ضحاك بن قيس از كلام خود فارغ شد، آنها هم تصديق قول او را نموده و معاويه را تحريض به گرفتن بيعت براي يزيد بنمايند. آن وقت همه ي اين اشخاص، چنانچه معاويه دستور داده بود، عمل كردند.» [9] .

وليكن مشكلي كه براي معاويه حل آن بسيار دشوار بود، موافقت اهل مدينه و عده اي از بزرگان قريش و بني هاشم بود. براي حل اين مشكل، خود را ناچار به رفتن مدينه ديد، زيرا مي دانست كه مدينه در مملكت اسلامي به واسطه ي مقر بودن آن بر فقهاء و بزرگان صحابه و تابعين، موقعيت مهم را دارا


است، و توافق آنان در فكر او، مشكلات را به سهولت حل خواهد كرد؛ اين بود كه به طرف مدينه عازم گرديد. پيش از اين كه معاويه به مدينه برود، نامه اي درباره ي گرفتن بيعت به يزيد به سعيد بن العاص، حاكم مدينه، نوشت و امر كرد كه موافقت و مخالفت ايشان را به او اطلاع دهد، و سعيد اهل مدينه و مسلمين را به شدت تمام دعوت به بيعت يزيد كرد، وليكن با اين همه شدت كه ابراز كرد، اقبالي از اهل مدينه، غير از عده اي معدود، نديد، و خصوصا از بني هاشم كسي بيعت نكرد. و سعيد وقتي كه اين وضعيت و تنفر مردم را ديد، به معاويه نوشت كه مسلمانان از بيعت يزيد استنكاف دارند، بالخصوص بني هاشم و اهل بيت، به ويژه عبدالله بن زبير، كه كراهت و مخالفت خود را علني و آشكار كرد. اگر اجبار نباشد، بيعت آنان ميسر نخواهد بود، و يا اين كه خودت در مدينه حاضر شوي. معاويه قبلا به واسطه ي سعيد بن العاص، نامه ها بر بزرگان قريش نوشته، و در ضمن آنها به ترغيب و ترهيب، دعوت به بيعت يزيد كرده بود. نامه اي به عبدالله بن عباس نوشت كه بيعت نكردن تو بر يزيد به من رسيد، من اگر تو را جهت كشتن عثمان به قتل برسانم، حق دارم. و به عبدالله جعفر نوشت: اگر بيعت كني، بيعت تو مشكور؛ و اگر استنكاف ورزي، به بيعت كردن مجبور خواهي بود. و نامه اي به عبدالله بن زبير نوشت. و جوابهايي كه از اينان به معاويه رسيد، دلالت بر استمرار ايشان در استنكاف از بيعت يزيد داشت، و عبدالله بن جعفر در جواب نامه ي معاويه نگاشت: «و اما ما ذكرت من جبرك اياي علي البيعة ليزيد فلعمري لئن اجبرتني عليها لقد اجبرناك و اباك علي الاسلام حتي ادخلناكما كارهين غير طائعين.» [10] .


وقتي كه اين نامه ها - كه حكايت از كراهيت و تنفر قريش از بيعت يزيد بود - به معاويه رسيد، دوباره به سعيد بن العاص نوشت كه به غلظت و شدت از مهاجرين و انصار بيعت بگيرد. خصوا در اخذ بيعت كساني كه معاويه به آنها نامه نوشته بود، بيشتر نظر داشت داخل بيعت شوند. و سعيد آنچه پافشاري بود در گرفتن بيعت به خرج داد، وليكن كسي تحت بيعت نرفت. پس آن گاه به معاويه خبر داد كه كسي بيعت نكرد و مسلمين به عده اي كه قبلا نامه به آنان نوشته، تابع مي باشند؛ اگر ايشان بيعت نمودند، همه زير بار بيعت و تمكين خواهند رفت. از معاويه جواب رسيد كه سكوت كند تا خودش به مدينه بيايد. آن وقت متوجه مدينه شده و پس از ورود با حسين بن علي (ع) مجلس را خلوت كرده و به ايشان چنين گفت: همه ي مردم به بيعت يزيد ميل دارند، غير از پنج نفر از قريش كه در مقدمه ي آنان تو هستي؛ نظرت در مخالفت چيست؟ بعد با ابن زبير خلوت كرد و سبب مخالفتش را پرسيد و آنچه به حضرت حسين (ع) گفته بود، به ابن زبير اظهار كرد. بعد از آن با عبدالله بن عمر خلوت نموده و مقصود خود را در موضوع بيعت ابراز داشت. آن وقت مجلسي علنا تشكيل داده و منشيهاي خود را حاضر كرده و در نزديك خود بنشاند و دربان خود را امر كرد كه كسي را اجازه ي ورود ندهد و حسين بن علي (ع) و ابن عباس را طلبيد و ابن عباس پيش از حسين (ع) حاضر و بعدا حسين بن علي (ع) وارد گرديد. معاويه پس از حمد و ثناء الهي به آنها گفت كه امر بيعت يزيد را مي دانيد كه من براي مصلحت رعيت اختيار مي كنم. پس از اقامه دلائل، نسبت به امارت يزيد و رد كردن حسين بن علي (ع) آنها را - كه در صفحات 136 - 135، ج 1، الامامة و السياسة درج و نشر گرديده است - حسين بن علي و ابن عباس از نزد معاويه خارج شدند. آن وقت كسي فرستاده،


عبدالرحمن بن ابي بكر [11] و عبدالله بن عمر و عبدالله بن زبير را حاضر كردند. خطاب به عبدالله بن عمر كرده و گفت كه مسلمين به يزيد بيعت كرده اند، بايد مخالفت نشود، و او در جواب اظهار داشت كه پيش از تو عده اي خلافت اسلام را حائز بوده و هر يك از آنان فرزندي داشتند و پسرت بهتر از پسران ايشان نيست و آنچه تو براي فرزندت مي خواهي آنها نخواستند. پس از آن، آنچه به عبدالله بن عمر گفته بود، به عبدالرحمن بن ابي بكر پيشنهاد نمود و او نيز قبول بيعت نكرد، و بعد از آن، آنچه به آنان اظهار داشته بود، به عبدالله زبير آن را تكليف كرده و موافقت نديد. [12] پس از سه روز اهل مدينه را در مسجد جمع نموده و به منبر رفت؛ مسلمانان را مخاطب ساخته، گفت: من از همه ي مسلمين براي يزيد بيعت گرفتم، وليكن اهل مدينه در اين موضوع تأخير كرده اند. اگر من بهتر از يزيد كسي را سراغ داشته و سزاوار خلافت مي ديدم، بر بيعت او دعوت مي كردم، و يزيد


براي مسلمين بهتر از ديگران است. پس آن وقت حسين بن علي (ع) از جاي خود برخاسته، فرمود: يزيد شارب خمر و صاحب لهو است. آيا سزاوار است كه رئيس و خليفه ي مسلمانان گردد؟ معاويه از منبر پايين آمده، به منزل خود رفت و اين عده، يعني حسين (ع) و عبدالله بن عمر و ابن زبير و ابن عباس و ابن ابي بكر را - كه از بيعت يزيد امتناع كرده بودند - حاضر نمودند و پس از حضور به آنان گفت كه من در اين شب آينده از مدينه بيرون شده و به اهل شام اظهار خواهم داشت كه اين پنج نفر به يزيد بيعت كردند و اگر كسي از شما حركتي كرده و يا را تكذيب كند، كشته خواهد شد. آن وقت با اين عده خارج شده و به اهل شام، كه همراه معاويه بودند، چنان ارائه كرد كه اين جماعت صحابه و بزرگان قريش، به يزيد بيعت كرده اند و اظهار رضايت از ايشان كرد. و به اهل شام صريحا گفت كه اين عده نيز بيعت نمودند و همه ي آنها از خوف كشتن ساكت بودند. و بعضي از اهل شام به معاويه عرضه داشتند كه اگر اين عده امتناع از بيعت كرده باشند، به امر شما آنها را به قتل برسانيم. [13] .

از اين عمليات و گفته هاي بزرگان مسلمين، به روشني تنفر جامعه ي اسلامي، در آن عصر، از يزيد معلوم مي شود. و خواننده ي كتاب از گفته و نوشته ي مورخين و محدثين قدماء، به سياست معاويه متوجه خواهد شد.


و بعضي از محققين اهل سنت - كه از حقائق تاريخ دور نيستند - متنبه اين سلوك معاويه مي باشند. استاد محمد فريد وجدي در دائرة المعارف در ماده ي سلم [14] چنين مي نويسد: «فادرع [15] بالقوة القاهرة لتحقيق امانيه و اوجب علي الناس طاعته بقوة السلاح و عهد بالامر لابنه يزيد و اخذ له البيعة بالارهاب و الرشا فاعطي السيف من استعصي و بذل المال لمن مد يده حتي استتب له الامر.» طبري مي گويد: «ذكر ان ابا منازل قال له حينما اعطاه معاوية سبعين الفا بينما اعطي جماعة من الزعماء ممن في مرتبته مائة الف فضحتني في بني تميم اما حسبي فصحيح او لست ذاسن اولست مطاعا في عشيرتي فقال معاوية بلي قال فما بالك خسست بي دون القوم فقال اني اشتريت من القوم دينهم.» [16] و در ضمن رساله ي مأمون مذكور است [17] : «... اخذه [اي معاوية] البيعة له [ليزيد] علي خيار المسلمين بالقهر


و السطوة و التوعيد و الاخافة و التهدد و الرهبة و هو يعلم سفهه و يطلع علي خبثه و رهقه و يعاين سكرانه و فجوره و كفره.» [18] و حقا اگر با اصول تاريخ قضاوت شود، ضرري كه از اعمال و سياست معاويه به اسلام و تمام اهل عالم رسيد، از هيچ يك از دشمنان اسلام، مانند صليبيها و مغول و چنگيز نرسيد، زيرا صدمات معاويه بر پيكر و اصول اسلام و قرآن بود، و صدمات آنان موقتي و بر مسلمين بود؛ و اگر حركات و سيئات معاويه نبود، اسلام امروز در تمام اقطار دنيا منتشر بود. عالم جليل، سيد محمد رشيد رضا، صاحب مجله و تفسير المنار، در رساله ي الخلافة (ص 35، طبع مصر) مي گويد:«يكي از دانشمندان آلمان در قسطنطنيه به يك از شرفاي مكه گفت: سزاوار است كه ما اروپاييان مجسمه ي معاويه را از طلا ساخته، در پايتختهاي ممالك اروپا نصب نماييم، زيرا اگر معاويه حكومت شوروي اسلامي شرعي را آن طور و شكلي كه اسلام وضع كرده بود، تبديل نمي كرد، و مثل خلفا به عدل و موافق قرآن عمل مي كرد، الان عرب تمام قطعه ي اروپا را متسولي شده و تمام ممالك ما يك قطعه ي اسلامي عربي بود.» [19] .


و نويسنده ي ماهنامه ي المنار در ملاقاتي كه در سنه ي 1354 هجري قمري در قاهره با نويسنده ي اين اوراق نمود، علنا به كراهت خود از كردار معاويه تصريح مي كرد.