[1] .

قصد و مرام پيغمبر اكرم، تأسيس يك جامعه ي انساني بود كه در سايه ي عدل و مساوات در زير لواء توحيد، افراد بشر به راحتي و اخوت زندگي كرده، و به اخلاق فاضله، نفوس آنان تهذيب گردد؛ و به نظر دقيق كه به اصول و تعليمات اسلام در قرآن بنگريم، معلوم مي گردد كه هيچ نظري غير از استوار كردن عقيده ي توحيد و عدل و فضيلت، در ميان نبوده، و سيرت خلفا و صحابه در عصر اول كه به اصول قرآن عامل بودند، به اين معني، بهترين و قويترين دليل است. قصد ما در وضع و تأليف اين رساله اين است كه بدون تأثر از عوامل تعصب، حقائق را از منابع موثقه و مصادر قويه، بدون تحريف، با ذكر سند آنها نقل كنيم تا به وظيفه ي امانت علمي قيام نموده، از راه حق دور نشويم. بنابراين، آنچه از تتبع و نظر دقيق به كتب معتبره ي قدما و مورخين و اهل حديث معلوم گرديده است، اين است كه معاويه باطنا در تعقيب مرام پدر


خود، جز تأسيس يك سلطنت مطلقه ي عربيه، قصد ديگري نداشت، وليكن دهاء و فطانت فوق العاده ي او ايجاب مي كرد كه تظاهر به اسلام را براي وصول و نيل به مرام خود، وسيله قرار دهد، و در اول امر، وقتي كه حاكم دمشق بود و خليفه ي ثاني به بيت المقدس و صفحه ي دمشق آمد، [2] زماني كه معاويه را ديد، گفت:«هذا كسري العرب.» [3] طبري مي گويد: «فقالوا ذوو رأي العرب و مكيدتهم معاوية بن ابي سفيان و عمرو بن العاص و المغيرة بن شعبة و قيس بن سعد [4] و من المهاجرين عبدالله بن بديل [5] الخزاعي و كان قيس و ابن بديل


مع علي (ع) و كان المغيرة بن شعبة و عمرو مع معاوية.» [6] از اين كلام خليفه ي ثاني، چنين استفاده مي شود كه نمونه اي را كه از وضع سلطنتي و مادي پادشاه با عظمت و جاه ايران، كسري، شنيده بود، از اعمال و اخلاق معويه مشاهده نمود؛ از آن وقت پايه ي امارت مطلقه را مي ريخت. بنابراين، محض نيل به مقصود، خود را به تعقيب سياستي مثل سياست مكيافيلي مشهور، [7] مجبور و مقهور مي ديد، در حالي كه در عصر خلفا وقتي كه ابوهريره پانصد هزار درهم از بحرين نقد به بيت المال مسلمين وارد كرد، خليفه ي ثاني به منبر رفت و مسلمانان را مخاطب ساخته، گفت: «ايها الناس قد جائنا مال كثير فان شئتم كلنا لكم كيلا و ان شئتم عددنا لكم عدا.» [8] آن وقت يكي از حاضرين به او گفت: اگر خليفه مقداري از نقد بيت المال براي روز احتياج و روزي كه يك حادثه واقع گردد، نگهدارد، بسيار مناسب است. به سختي گوينده را جواب داد: «تلك كلمة القاها الشيطان علي فيك، وقاني الله شرها و هي فتنة لمن بعدي اني لا اعد للحادث الذي يحدث سوي طاعة الله و رسوله». [9] .


از اين بيان، مقصود خليفه ي ثاني ظاهر مي گرد، كه غرضش در اثر متابعت اصول قرآن، جز راحتي افراد انسان و مساوات در ميان آنان، نبود، و مال را غير از اين كه يك عنصر و ماده ي زندگي است و بايد بدون مراعات منافع شخصي و رسيدن به شهرت و جاه، در راه راحتي و آسايش نوع انسان صرف كند، چيز ديگر نمي دانست، و به آسايش فقرا و محتاجين اهتمام كلي داشتند، وليكن معاويه طلا و نقره و خراج ممالك اسلامي را براي جلب خاطر رؤساي قبائل عرب و رضامندي سياسيين همعصر خود، صرف و بذل مي كرد، و علاقه به راحتي اهل اسلام و آبادي مملكت اسلامي نداشت، و در بذل مال و سعي خود علاقه ي به رعايت قوانين و آداب اسلام، نداشت، و بزرگان مسلمانان نيز به اين نكته متوجه بودند. اين بود كه علي بن حسين فرمود: «ان عليا (ع) كان يقاتله معاوية بذهبه.» [10] به طوري كه در سياست مكيافلزم مذكور شد، معاويه ارتكاب سيئات و منكرات را براي انجام مقصود و مرام خود، مباح مي ديد، و چندان علاقه به تعمير و عظمت مملكت اسلامي نداشت؛ مخالفين خود را به وسائل ممكنه مغلوب و معدوم مي كرد؛ عقبه و سد بزرگي كه در مقابل مقصد خود مشاهده مي كرد، علي (ع) و پيروان او بود؛ حسن بن علي (ع) [11] و عده اي از شيعه را به وسائل مختلفه از سم و


غيره كشت؛ [12] وقتي كه بسر بن ارطاة [13] را به يمن با لشكر زياد فرستاد، به او دستور داد كه هر كه در اطاعت علي (ع) باشد، بكش؛ و چون مي خواست به هر وسيله باشد عقبه هاي وحشتناكي كه در مقابل چشم او هناك بود، محو كند، به وسائل مختلفه در ضديت و مخالفت با علي (ع) و پيروان او، توسل مي جست. ابن ابي الحديد از كتاب تفضيل ابي جعفر اسكافي نقل مي كند كه معاويه صد هزار درهم به سمرة بن جندب [14] - كه از صحابه ي معتبر بن معدود


بود - داد تا روايت كند كه آيه ي «و من الناس من يعجبك قوله في الحياة الدنيا و يشهد الله علي ما في قلبه و هو الد الخصام و اذا تولي سعي في الارض ليفسد فيها و يهلك الحرث و النسل و الله لا يحب الفساد» [15] در حق علي (ع) نازل شده، و آيه ي «و من الناس من يشري نفسه ابتغاء مرضات الله» [16] در حق ابن ملجم نازل گرديده؛ اول امتناع كرد، تا چهارصد هزار درهم داد و او قبول نموده و روايت كرد. [17] بالجمله در ميان صحابه و تابعين و رجال قرن اول هجري، مقاصد و اعمال سيئه ي معاويه و مخالفت او به قاعده ي اسلامي «الولد للفراش و للعاهر الحجر»

[18] كه زياد را به پدر خود ملحق نمود، مورد طعن و رد مهم بود كه


بزرگان صحابه و تابعين اين امر را از او مخالفت بزرگي با پيغمبر مي دانستند؛ اين بود كه ابن عباس در جواب نامه ي يزيد بن معاويه مي نويسد: «و مهما انسي من الاشياء فلست انسي تسليطك عليهم (يعني اهل العراق) الدعي [19] بن الدعي الذي للعاهرة الفاجرة البعيد رحما و اللئيم ابا و أما الذي اكتسب ابوك في ادعائه له الماثم و المذلة و الخزي في الدنيا و الاخرة لان رسول الله (ص) قال الولد للفراش و للعاهر الحجر و ان اباك يزعم ان الولد لغير الفراش و لا يضر العاهر و يلحق به ولده كما يلحق ولد التقي الرشيد و لقد امات ابوك السنة جهلاد و احيي الاحداث المضلة عمدا.» [20] و حسين بن علي (ع) در جواب نامه ي معاويه نوشت: «أو لست المدعي زيادا في الاسلام فزعمت انه ابن ابي سفيان و قد قضي رسول الله (ص): ان الولد للفراش و للعاهر الحجر ثم سلطته علي اهل الاسلام يقتلهم و يقطع ايديهم و ارجلهم.».

[21] و وقتي كه معاويه از ابي ذر غفاري [22] حركت و دعوت بر خلاف مصالح شخصي خود ديد، به


عثمان نوشت: «ان اباذر قد ضيق علي» [23] و به امر عثمان او را به طرف مدينه به نزد عثمان فرستاد. ابوعثمان عمرو بن بحر الجاحظ [24] - كه از علماي معروف


قرن ثالث است - در رساله ي نابته [25] مي گويد: «استوي معاوية علي الملك و استبد علي بقية الشوري و علي جماعة المسلمين من الانصار و المهاجرين في العام الذي سموه عام الجماعة [26] و ما كان عام جماعة بل كان عام فرقة و قهر و جبرية و غلبة و العام الذي تحولت فيه الامامة ملكا... و الخلافة عضبا [27] قيصريا و لم يعد ذلك اجمع الضلال و الفسق، ثم ما زالت معاصيه من جنس ما حكينا وعلي منازل ما رتبنا حتي رد قضية رسول الله ردا مكشوفا و جحد حكمه جحدا ظاهرا في ولد الفراش و ما يجب للعاهر مع اجماع الامامة ان سمية لم تكن لابي سفيان فراشا و انه انما كان بها عاهرا فخرج بذلك من حكم الفجار الي حكم الكفار.» [28] اين است كه اكثر علماي مسلمين، از فريقين، به كفر و الحاد معاويه


معتقدند. ابن ابي الحديد مي گويد: [29] : «معاوية مطعون في دينه عند شيوخنا رحمهم الله يرمي بالزندقه...» [30] .

اگر در جامعه ي مسلمين مخالفت با احكام قرآن و سنت پيغمبر، يا منكر، ديده مي شد - مادامي كه مزاحم امارت مطلقه ي معاويه نبود - از آن نهي نمي كرد و مانع نمي شد؛ علاقه به تهذيب جامعه ي انساني و تربيت توده ي اسلامي با اخلاق فاضله - به طوري كه خلفاي سابقين بر آن اهتمام داشتند - نداشت؛ و بسياري از مشكلات را به هوش و دهاء خود حل مي كرد. به طوري كه سابقا ذكر شد، سيئات اخلاقي را براي وصول به مرام خود، مباح مي دانست. ابن قتيبه

[31] در كتاب الامامة و السياسة [32] تحت عنوان «ما حاول معاوية من تزويج يزيد» شرحي مي نويسد كه خلاصه ي آن


بدون تحريف و عصبيت ذكر مي شود؛ [33] مي گويد: «وقتي كه ارينب، دختر اسحق، طرف عشق و غرام يزيد گرديد و معاويه به توسط رقيق نام از عشق يزيد مطلع گرديد، شوهر ارينب، زن عبدالله سلام را از عراق عرب به وعده ي انتفاع و خير خواست. در حضور ابوالدراء [34] و ابوهريره [35] - كه هر دو از صحابه ي معروف پيغمبر اكرم بودند - به عبدالله سلام وعده داد كه دختر خود را، در صورت رضاي دختر، به او تزويج كند، و سرا دختر خود را تحريك كرد كه اگر ابوالدرداء و ابوهريره براي خواستگاري نزد تو آمدند، به آنها بگو آنچه پدر من صلاح مي داند اطاعت دارم، ولي چون ارينب زن عبدالله است، مي ترسم كه ميان من و ارينب توافق حاصل نشود. و چون عبدالله سلام از اين امر مطلع شد، در حضور اين دو شخص صحابي، طلاق ارينب را گفت و معاويه يزيد را از واقعه آگاه كرد، و مجددا دختر خود را تحريك كرد كه اقتران با عبدالله سلام را قبول نكند، و ابوالدرداء براي خواستكاري ارينب به عراق فرستاد، و اين خدعه و دهاء در ميان مردم منتشر گرديده، معاويه مورد طعن مردم شد.» [36] .


با اين همه اعمال مخالف قوانين عقل و منافي اخلاق كريمه كه از معاويه ظاهر گرديد و علماء ثقات و مشهور قرون اوليه ي اسلام ذكر آن را كرده اند، جاي شگفت است كه مورخ و محقق مشهور، علامه عبدالرحمن بن خلدون، [37] در خاتمه ي جزء دويم از تاريخ خود، چنين مي گويد: «و قد كان ينبغي ان تلحق دولة معاوية و اخباره بدولة الخلفاء و اخبارهم فهو تاليهم في الفضل و العدالة و الصحبة.» [38] گمان مي كنم در اين كلام، ميل و جانب متعصبين عصر خود را رعايت كرده است.

و دهاء معاويه از عصر پيغمبر اكرم در ميان صحابه و مسلمين شهرت داشت؛ اين بود كه خليفه ي ثاني گفت: «تذكرون كسري و قيصر و دهائهما و عندكم معاوية». [39] .