انقلاب آگاهانه مي تواند ماهيتهاي مختلف داشته باشد. اتفاقا در قضاياي امام حسين، عوامل زيادي مؤثر است كه اين عوامل سبب شده است كه نهضت امام حسين يك نهضت چند ماهيتي باشد نه تك ماهيتي. يكي از تفاوتهاي كه ميان پديده هاي اجتماعي و پديده هاي طبيعي هست اين است كه پديده ي طبيعي بايد تك ماهيتي باشد، نمي تواند چند ماهيتي باشد. يك فلز در آن واحد نمي تواند كه هم ماهيت طلا را داشته باشد و هم ماهيت مس را. ولي پديده هاي اجتماعي مي توانند در آن واحد چند ماهيتي باشند. خود انسان يك اعجوبه اي است كه در آن واحد مي تواند چند ماهيتي باشد.

اينكه سارتر و ديگران گفته اند كه انسان وجودش بر ماهيتش تقدم دارد، اين مقدارش درست است. نه به تعبيري كه آنها مي گويند درست است، يك چيز علاوه اي هم در اينجا هست و آن اينكه انسان در آن واحد مي تواند چند ماهيت داشته باشد؛ مي تواند ماهيت فرشته داشته باشد؛ در همان حال ماهيت خوك هم داشته باشد، در همان حال ماهيت پلنگ هم داشته باشد كه اين، داستان عظيمي است در فرهنگ و معارف اسلامي.

پديده ي اجتماعي مي تواند چند ماهيتي باشد. اتفاقا قيام امام حسين از آن پديده هاي چند ماهيتي است، چون عوامل مختلف در آن اثر داشته است. مثلا يك نهضت مي تواند ماهيت عكس العملي داشته باشد يعني صرفا عكس العمل باشد، و مي تواند ماهيت آغازگري داشته باشد. اگر يك نهضت ماهيت عكس العملي داشته


باشد، مي تواند يك عكس العمل منفي باشد در مقابل يك جريان، و مي تواند يك عكس العمل مثبت باشد در مقابل جريان ديگر. همه ي اينها در نهضت امام حسين وجود دارد. اين است كه نهضت يك نهضت چند ماهيتي شده است، چطور؟