پس از برنامه ريزي و ابلاغ برنامه هاي عملياتي جهت اجرا و ابلاغ دستورهاي لازم، كنترل و نظارت يكي از مهم ترين وظايف مديران مطرح مي شود. كنترل عبارت است از: توجه به نتايج كار، و پيگيري مقايسه ي فعاليت هاي انجام شده با برنامه ها، و اعمال اصلاح هاي مقتضي در مواردي كه از انتظارات، انحراف صورت گرفته است.


بر اين اساس، در كنترل، دو مسأله ي اساسي و محوري وجود دارد:

1. نظارت و ارزيابي نتايج؛

2. پيگيري در امور ارزيابي هاي به عمل آمده، و انجام دادن اصلاح هاي لازم. [1] .

در بررسي نهضت عاشورا، توجه به اين امور دقيقا مشاهد مي شود، كه براي گريز از طولاني شدن بحث در اين مورد تنها به بخش هايي از نهضت حسيني عليه السلام اشاره مي شود.

در شب عاشورا امام حسين عليه السلام از محيط خيمه ها تا نزديكي لشكر دشمن بيرون رفت، «نافع بن هلال»، (يكي از ياران امام و نگهبان خيمه،) از امام عليه السلام پرسيد: دليل نزديك شدن شما به لشكر دشمن در اين وقت شب چيست؟ امام عليه السلام در پاسخ وي فرمود: آمده ام تا پستي و بلندي اطراف خيمه ها را بررسي كنم كه مبادا براي دشمن مخفيگاهي باشد و از آن جا براي حمله ي خود و يا دفع حمله ي شما استفاده كند.

يكي از فعاليت ها در شب عاشوار اين بود كه سلاح ها را براي فردا آماده سازند. از اين رو مردي به نام «جون» كه برده ي آزاد شده ي «ابوذر غفاري قدس سره»، [2] و متخصص در كار اسلحه سازي بود در خيمه اي مخصوص اين كار به آماده كردن اسلحه بود و امام در آن شب آمد تا از او سركشي و بازديد كند.

از «نافع بن هلال» چنين نقل شده است: امام عليه السلام پس از بررسي بيابان هاي اطراف به سوي خيمه برگشت و به خيمه ي خواهرش زينب كبري عليهاالسلام وارد شد، و من در بيرون كشيك مي دادم. زينب كبري عليهاالسلام فرمود: برادر! آيا ياران خود را آزموده اي؟ و به نيت و استقامت و وفاي آن ها پي برده اي تا مبادا در موقع سختي، دست از تو بردارند و در ميان دشمن تو را تنها بگذارند؟ امام در پاسخ خواهرش فرمودند:


و الله لقد بلوتهم فما وجدت فيهم الا الأشوس الأقعس يستأنسون بالمنية دوني استيناس الطفل الي محالب أمه؛

آري، به خدا سوگند آن ها را آزموده ام و نيافتم آنان را مگر محكم و باصلابت و غرنده و خشمناك. آنان به كشته شدن در پيش روي من آن چنان مشتاق هستند، مانند اشتياق طفل شيرخوار به پستان مادرش. [3] .

با ذكر اين نمونه ها ملاحظه مي شود كه نظارت و كنترل در تمامي مراحل نهضت جاري و ساري بود. در نتيجه، بررسي سياست و روش خاص حسين بن علي عليه السلام در نهضت عاشورا نشان مي دهد كه آن حضرت عليه السلام با به كارگيري صحيح ترين اصول مديريتي، نهضت را رهبري و اداره كرد و براي بهره برداري از آن نيز برنامه هاي دقيق و حساس شده اي را به اجرا گذاشت كه جلو هر گونه تحريف از سوي امويان و خاموش كردن آن نهضت را بگيرد.

رهبر معصوم انقلاب كربلا جهت خنثي كردن نقشه هاي شيطاني و تبليغ هاي رواني و انحرافي فرزند معاويه در جهت جلوگيري از شعله ور شدن پيام نهضت عاشورا، آن چنان برنامه هاي آينده نگري را طراحي كرد كه هر چه از زمان وقوع آن واقعه، فاصله مي گيريم بيشتر به عظمت رهبري آن پي مي بريم؛ اموري چون: ترك كردن مدينه و هجرت به سوي مكه، همراه با تبليغ هاي گسترده و روشنگرانه در ميان افراد و قبايل در طول منازل، قطع مراسم حج و خروج نا به هنگام از مكه، آگاه كردن انسان هاي خفته از اعمال ضد ديني حاكمان اموي به ويژه يزيد، خنثي كردن طرح ترور خويش از سوي مأموران يزيد، خروج از مكه، همراه بردن زنان و كودكان، از كودك شيرخوار تا كودكاني كه بايد دست آن ها را گرفت، و عبور از راه هاي صعب و دشوار و بيابان ها، از مدينه تا مكه، و از آن جا تا كربلا با وجود دشواري ها طاقت


فرسايي كه پيش روي داشت، خطبه ها، دعوت ها و تلاش هاي عاطفي او در طول راه و به ويژه در روز عاشورا در آن سرزمين خون و حماسه، انتخاب مكان حماسه، يعني كربلا و زمان آن، يعني روز عاشورا و نيز زمان حركت و هجرت به مكه در ايام مباركي نظير شعبان، رمضان، ذي حجة، كه به تحقيق اهداف نهضت سرعت بخشيد. اين توقف 4 ماهه در مكه (محل تجمع عبادي مسلمان ها از سراسر نقاط) منجر به اين شد كه امام عليه السلام فرصت اطلاع رساني را بيابد و پيام نهضت را ابلاغ كند، و هم چنين اقدام به جذب نيرو كند و در نهايت كاروان كربلا را براي حماسه ي عاشورا كاملا آماده سازد. حتي كشاندن سي هزار نفر يا بيشتر از سپاه دشمن به كربلا، خود يكي از تدابير امام عليه السلام در اين زمينه بود كه مبادا كشته شدنش مخفيانه باشد، بلكه در مقابل منظر و ديدگان هزاران نفر صورت گيرد تا براي مستندات تاريخي پيام عاشورا مؤثر واقع شود.

حضرت تدابيري براي حراست از خيمه ها انديشيد از اين رو دستور داد خيمه ها را نزديك يكديگر قرار دهند و طناب خيمه ها را داخل در يكديگر ببندند، به گونه اي كه عبور يك نفر از بين خيمه ها ممكن نباشد. و هم چنين دستور داد كه خيمه ها را به شكل هلال نصب كنند و شبانه در پشت خيمه ها گودالي حفر كنند كه اسب ها نتوانند از روي آن ها بگذرند و به اين وسيله، امكان حمله ي دشمن را از پشت، كاملا از بين ببرد.

هم چنين، دستور داد تا مقداري خار و خاشاك انباشته كنند تا صبح عاشورا آن ها را آتش بزنند كه تا اين ها زنده اند دشمن نتواند از پشت خيمه ها حمله كند؛ يعني فقط از روبه رو با دشمن مواجه باشند و از پشت سر اطمينان داشته باشند. و در واقع با اين برنامه ريزي امام عليه السلام توانست از سه طرف راه دشمن را ببندد و تنها يك راه باريكي براي ورود و خروج به خيمه ها قرار دهد كه آن مسير را هم مردان جنگاور و شجاع حفاظت مي كردند كه اين تدبير باعث شد كه تنها با 72 نفر تا عصر عاشورا در مقابل سي هزار نفر بايستند و تلفات سنگيني نيز بر دشمن وارد كنند.


هم چنين امور ديگري چون؛ رخ دادن آن منظره هاي دل خراش به دست سفاكان اموي در صحنه ي كربلا، از جمله شهادت جانسوز طفل شيرخوار و معصومش علي اصغر عليه السلام، و صحنه ي غم انگيز گودال قتلگاه و شهادت با لبان تشنه و بريدن سر از قفا و...، همه و همه جلوه هايي از هنر رهبري جاودانه ي آن حضرت عليه السلام در تحقق و تداوم اين نهضت است و نيز بيانگر اين امر كه امام حسين عليه السلام در آخرين لحظه هاي حيات نيز خود را از تدابير مديريتي (برنامه ريزي) بي نياز نمي ديد ومقاومت او در برابر دشمن حالت انفعالي نبود، بلكه هوشمندانه و كاملا مسلط بر اوضاع بوده است و هر يك در جاي خود نيازمند بحث است.