تركيب نژادي جمعيت
به طور كلي مي توان جمعيت كوفه را به دو بخش عرب و غيرعرب تقسيم نمود:
بخشي از عربهاي ساكن كوفه را قبايلي تشكيل مي دادند كه با آغاز فتوحات اسلامي در ايران، از شبه جزيره عربستان به قصد شركت در جنگ به سمت عراق كوچ كردند و سرانجام پس از پايان فتوحات در كوفه و بصره مسكن گزيدند.
اين عربها كه هسته اوليه كوفه را تشكيل مي دادند از دو تيره قحطاني و عدناني بودند كه در اصطلاح به آنها يماني ها و نزاري ها اطلاق مي شد. از بيست هزار خانه ساخته شده در آغاز تاسيس كوفه، 12 هزار خانه به يماني ها و 8 هزار خانه به نزاري ها اختصاص يافت. [1] .
در ابتدا يماني ها علاقه بيشتري نسبت به خاندان اهل بيت عليهم السلام داشتند و لذا معاويه سرمايه گذاري بيشتري روي آنها نمود و آنها را به خود نزديكتر كرد. [2] .
بخش ديگري از عربها را قبايلي همچون «بني تغلب » تشكيل مي دادند كه قبل از اسلام در عراق سكونت گزيده و پيوسته با ايرانيان در جنگ بودند. پس از آغاز فتوحات اسلامي اين قبايل به مسلمانان پيوستند و آنها را در فتوحات ياري نمودند و سپس بخشي از آنها در شهرهاي تازه تاسيس شده اسلامي، سكنا گزيدند. [3] .
عناصر غير عرب كوفه را گروههاي بزرگي همچون موالي، سرياني ها و نبطيها تشكيل مي دادند. [4] .
موالي كساني بودند كه با قبايل مختلف عرب پيمان مي بستند و به اصطلاح «ولاء» آنها را مي پذيرفتند و از نظر حقوقي همانند افراد آن قبيله به شمار مي آمدند.
اين موالي ممكن بود از نژادهاي مختلف مانند ايراني ها، رومي ها، تركها،... باشند كه عربها به همه آنها اطلاق لفظ «عجم » مي نمودند.
بزرگترين گروه موالي كوفه را ايرانياني با عنوان «حمراء ديلم » تشكيل مي دادند «حمراء» اسم عامي بود كه عربها نسبت به ايرانيان استعمال مي نمودند. اين گروه يك سپاه چهارهزار نفري ايرانيان را در برمي گرفت كه به رهبري شخصي به نام «ديلم » به سپاه اسلام تحت رهبري سعدبن ابي وقاص پيوستند و با او پيمان همكاري بستند. [5] .
اين گروه بعدها در كوفه ساكن شدند و بسياري از حرفه ها و صنايع كوفه را اداره نمودند. [6] در بعضي از نوشته ها تعداد اين موالي در زمان مختار، يعني در سال 66 هجري، حدود 20 هزار نفر ذكر شده است. [7] .
رشد جمعيت موالي در كوفه بسيار بيشتر از عربها بود؛ به طوري كه پس از چند سال نسبت يك به پنج بين موالي و عربها برقرار شد. [8] معاويه از اين رشد فراوان در بيم شد و به «زياد» دستور انتقال آنها را از كوفه داد و زياد بخشي از آنها را به شام و بخشي را به بصره و بخشي را به ايران منتقل نمود. [9] .
اما با اين حال، كثرت وجود موالي در سپاه مختار در سال 66 هجري كه چند برابر عربها بودند [10] نشانگر فراواني اين گروه در زمان شروع نهضت امام حسين (عليه السلام) در كوفه مي باشد.
«سرياني ها» به كساني گفته مي شد كه قبل از فتوحات در ديرهاي اطراف حيره زندگي مي كردند و مسيحيت را پذيرفته بودند. [11] .
«نبطي ها» كه بعضي آنها را نوعي از عرب مي دانند به كساني گفته مي شد كه قبل از فتوحات در اطراف و اكناف عراق و در سرزمينهاي جلگه اي زندگي مي كردند و پس از تاسيس كوفه به اين شهر آمده و به زراعت مشغول شدند. [12] .
البته اين دو گروه اخير اندكي از جمعيت كوفه را تشكيل مي دادند.
پاورقي
[1] زيدي، محمدحسين، الحياة الاجتماعية و الاقتصادية في الکوفة في القرن الاول الهجري، بغداد، جامعة بغداد، 1970 م /42.
[2] جرجي زيدان، تاريخ التمدن الاسلامي، بيروت، منشورات دار مکتبة الحياة، 4/338.
[3] الحياة الاجتماعية، 42.
[4] حياة الامام الحسين (عليهالسلام)، 2/438.
[5] فتوحالبلدان، /279.
[6] جنابي، کاظم، تخطيط مدينة الکوفه عن المصادر التاريخية و الاثرية، مقدمه احمد فکري، چاپ اول، بغداد، مجمع العلمي العراقي،1386ق، ص42 به بعد.
[7] الاخبار الطوال، /288.
[8] تاريخ التمدن الاسلامي، 4/370.
[9] فتوحالبلدان،279.
[10] تاريخ التمدن الاسلامي، 4/371.
[11] تخطيط مدينة الکوفه،26.
[12] همان،43؛ حياة الامام الحسين (عليهالسلام)، 2/438.