چكيده
در اين نوشتار، تاريخچه عزاداري امام حسين عليه السلام از مرحله پس از شهادت آن حضرت تا پايان دوران صفويه بررسي شده است.
اولين كساني كه به اقامه عزا پرداختند، اهل بيت امام حسين عليه السلام بودند و امامان پس از آن حضرت نيز به فراخور اوضاع سياسي و اجتماعي عصر خود مجالس عزا برپا كرده و شيعيان را بدين امر تشويق مي نمودند.
شيعيان در دوران غيبت، از هيچ تلاشي در اين راه فروگذار ننموده، با شكل گيري دولت شيعي در قرن چهارم عزاداري شكل رسمي به خود گرفت و در سرزمين هاي تحت حاكميت آل بويه و فاطميان عزاداري به اشكال مختلف برگزار مي شد. تلاش هاي گروه هاي شيعي در دوره هاي حاكميت حاكمان غير شيعي مانع از تعطيلي اين مراسم شد و با روي كار آمدن صفويان اين عزاداري مجدداً شكل رسمي به خود گرفت.
كليدواژه ها: قيام امام حسين عليه السلام، اهل بيت عليهم السلام، عزاداري، دولت هاي شيعي، آل بويه، فاطميان، مغول، صفويه.
عزاداري امام حسين عليه السلام، امروزه از باشكوه ترين آيين هاي مذهبيِ جهان است كه مورد توجّه انديشمندان و روشنفكران، قرار گرفته است و پرسش هايي را در اذهان پديد آورده است؛ مانند چيستي ماهيت آن، خواستگاه و پيشينه تاريخي آن، ضرورت آن، هدف از برگزاري و آثار آن. ما در اين نوشتار برآنيم كه به خواستگاه تاريخيِ آن به طور خلاصه بپردازيم.
تاريخچه عزاداري امام حسين عليه السلام در چندين مرحله، قابل بررسي است:
1. مرحله پس از شهادت آن حضرت تا كشته شدن قاتلان ايشان.
2. مرحله تأسيس عزاداري به صورت آيين مذهبي از سوي ائمه عليهم السلام كه خود داراي مراحلي بود:
الف - زمينه سازي براي پي ريزي سنّت و آيين عزاداري از سوي امام زين العابدين عليه السلام.
ب - دوران تأسيس و پي ريزي اركانِ آن، در زمان امام باقر و امام صادق عليهما السلام.
ج - دوران تكميل و توسعه آن در زمان امام كاظم و امام رضا عليهما السلام.
3. مرحله پس از تأسيس تا زمان رسميت يافتن.
4. مرحله رسمي شدن عزاداري با تشكيل دولت هاي مقتدر شيعي در سده هاي چهار و پنج.
5. مرحله خلأ دولت هاي مقتدر شيعي، سده هاي ششم تا دهم.
6. مرحله صفويه، سده هاي دهم و يازدهم.
7. مرحله پس از صفويه تا امروز.
در اين مقاله، تاريخ عزاداري تا پايان دوره صفويه، مورد بررسي قرار مي گيرد.
نكته
پيش از بررسي اين مراحل، يادآور مي شويم كه جريان شهادت امام حسين عليه السلام و قرباني شدن آن بزرگوار در راه دين، از چنان اهمّيت و ويژگي اي برخوردار بوده كه شخصيت هاي الهي و آسماني را حتّي پيش از شهادتش، گريانده است. رواياتي نقل شده كه از گريه ابراهيم خليل، [1] عيسي و حواريانش، [2] محمّد مصطفي صلي الله عليه وآله، [3] عليّ مرتضي عليه السلام [4] و فاطمه زهراعليها السلام، [5] گزارش داده اند. امّا از آن جا كه در اين بررسي تاريخي، به سير طبيعي آيين عزاداري به عنوان پديده اي تاريخي و اجتماعي، نظر داشتيم، به آنچه كه پس از شهادت ايشان، به صورت رفتار سوگواران، اتّفاق افتاده، پرداخته ايم.
اكنون به بررسي اين شش مرحله مي پردازيم:
پاورقي
[1] الخصال، ص 58، ح 79؛ عيون أخبار الرضا، ج 1، ص 209، ح 1؛ بحارالأنوار، ج 44، ص 225، ح 6.
[2] کمال الدين، ص 532، ح 1؛ الأمالي للصدوق، ص 694، ح 951؛ بحارالأنوار، ج 44، ص 252، ح 2.
[3] کامل الزيارات، ص 146، ح 172؛ بحارالأنوار، ج 44، ص 261، ح 14.
[4] خصائص الأئمة، ص 47؛ کامل الزيارات، ص 453، ح 685؛ بحارالأنوار، ج 101، ص 116، ح 44.
[5] دلائل الامامة، ص 102، ح 30؛ کمال الدين، ص 282، ح 36؛ بحارالأنوار، ج 43، ص 249، ح 24؛ کامل الزيارات، ص 144، ح 170.