خليفه سوم اولا نظام اقطاعي را بنيان نهاد و اموال عمومي را به خويشاوندانش اختصاص داد و ديگر اينكه بخششهاي فوق العاده بزرگي انجام داد و به «حارث بن حكم» برادر مروان 300000 درهم بخشيد و شترهاي زكات و قطعه زميني كه پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله آن را به عنوان صدقه وقف مسلمانان كرده بود به او داد و به «سعيد بن عاص بن اميه» 100000 درهم بخشيد و هنگامي كه به مروان بن حكم 100000 بخشيد به ابوسفيان 200000 درهم داد. به طلحه 2200000 درهم و به زبير 5980000 درهم داد. خود او 30500000 درهم و 350000 دينار، يعلي بن منبه 500000 دينار و عبدالرحمان 2560000 دينار از بيت المال برداشتند. [1] .

مسعودي مي نويسد:«عثمان بن عفان در مدينه، كاخي از سنگ و آهك براي خود ساخت كه پنجره ها و درهاي آن از چوب هاي كمياب بود. كشتزارها، باغ ها و قنات هايي


در مدينه داشت و بهاي املاكش در وادي القري و حنين و جاهاي ديگر به يكصد هزار دينار مي رسيد و رمه هاي بسيار اسب و شتر هم به ميراث گذاشته بود. اينها علاوه بر يكصد و پنجاه هزار درهم و يك ميليون درهم پول نقد بود. به تبعيت از او دولتمردانش و بسياري از مردم همين روش را دنبال كردند. زبير بن عوام، كاخي در بصره ساخت كه در اين زمان - سال 332 هجري - معروف است و بازرگانان و ثروتمندان و صاحبان كاروان هاي تجاري كه از راه دريا مي آيند در آن اقامت مي كنند.

همچنين كاخ هايي در مصر و كوفه و اسكندريه ساخته بود. وقتي مرد، پنجاه هزار دينار نقد، و يكهزار اسب و يكهزار بنده و كنيز و آن كشتزارها و كاخ ها را به ميراث نهاد.

همچنين طلحة بن عبيدالله، كاخي در كوفه ساخت كه امروز هم به نامش شهرت دارد. عبدالرحمن ابن عوف نيز ثروت سرشاري داشت او در اصطبلش صد رأس اسب بسته بود. و هزار شتر و ده هزار گوسفند داشت و هنگامي كه مرد يك، سي و دوم اموالش هشتاد و چهار هزار دينار بود.

سعد بن ابي وقاص در عقيق، براي خود كافي ساخت بلند و در فضايي گشاده و بسيار وسيع.... و زيد بن ثابت به هنگام مرگ، آن قدر طلا و نقره به ميراث گذاشت كه آنها را با تبر مي شكستند و يعلي بن منبه، پانصد هزار دينار نقد به ارث نهاد و...» [2] .

به هر حال در زمان عثمان اشرافيت نويني در جامعه اسلامي پديدار گشت كه عدالت اجتماعي از بين رفت.

طبري مي نويسد:«عثمان در امارت دادن به بني اميه و اختصاص دادن بيت المال به آنها به حدي افراط كرد كه مردم در مناطق مختلف عليه او قيام كردند. و بني اميه آن قدر جسارت پيدا كرده بودند كه سعيد بن عاص وقتي استاندار كوفه شد اعلام كرد:«ان السواد بستان لقريش و بني امية»؛ (عراق بستان قريش و بني امية است،) كه مورد اعتراض


مالك اشتر قرار گرفت. [3] .

يكي ديگر از كارهاي خليفه سوم تقويت اقطاعي بود. عمر تعدادي از زمين هاي بيت المال را به سابقين در اسلام و مجاهدين بزرگ اختصاص داد و به آنها بخشيد. و عثمان زمين هايي را به عنوان هديه به بستگانش تقديم كرد و نظام اقطاعي را استوار ساخت. [4] .

ابن ابي الحديد مي گويد:«پيغمبر نقطه اي در بازار مدينه به نام «مهرود» را وقف مسلمانان كرده بود، ولي عثمان آن را به حارث بن حكم، برادر مروان، تيول داد! فدك را كه فاطمه عليهاالسلام گاهي به عنوان ارث و گاهي به عنوان بخشش از خلفاء مطالبه مي كرد و به او ندادند، به مروان بخشيد.

مراتع اطراف مدينه را از دسترس مسلمانان خارج ساخت، و در اختيار احشام بني اميه گذاشت كه در انحصار آنها باشد. تمام غنايم فتح آفريقا از طرابلس غرب تا طنجه را يكجا به عبدالله بن ابي سرح بخشيد....» [5] .