بازگشت

مدفن شهيدان بني هاشم و غير بني هاشم


اجساد شهيدان در اثناي مبارزه:

بنابر برخي از متوني كه طبري و شيخ مفيد نقل مي كنند چنين بنظر مي رسد كه امام حسين خيمه اي را براي استقرار جسد شهيدان آماده كرده بود. مي توان به تأكيد بيان داشت كه اجساد شهيدان بني هاشم در مكان مشخصي كه همان خيمه ي مورد اشاره مي باشد، قرار داده مي شده.

ولي ما نمي توانيم با اطمينان بگوييم كه اجساد شهيدان غير بني هاشم در درون همان خيمه قرار داده مي شده يا در مكاني ديگر، و يا آنكه در ميدان مبارزه باقي مي مانده است - يا نه.

چنين ارزيابي مي كنيم كه بنابر عرف عمومي و عادت رايج كه در جنگهاي تن به تن معمول بوده اجساد كشته شدگان از ميدان جنگ به جايي ديگر انتقال مي يافته است.

جنگ حالت مبارزه اي را داشته كه يك يا چند نفر به ميدان مي رفته اند و بعد گروهي ديگر، اين است كه فرصتهايي در فاصله ي دو مبارزه بدست مي آمده - كه در آن فرصتها مي توانسته اند اجساد را از ميدان به جاي ديگري انتقال دهند - و به دليل كمي افراد نيروي انقلابي امام، ميدان مبارزه نيز نسبتا محدود بوده است. چرا كه با نيروي كم نمي توان مبارزه را به ميدان وسيعتري گسترش داد.

ما همچنين نمي توانيم بگوييم كه در صورت انتقال اجساد شهيدان آيا اجساد آنان به همان جايي انتقال داده شده كه اجساد شهيدان بني هاشم در آنجا قرار داشته؟ يا آنكه مكان ديگري در نظر گرفته شده است.


شايد اين نظر كه «اجساد شهيدان غير هاشمي، در مكان ديگري قرار داده شده» بر اين اساس باشد كه امام حسين نتيجه ي نبرد را ارزيابي كرده و از پيش آگاه بوده كه سرهاي شهيدان بزودي قطع خواهد شد و اين مسأله مشكلاتي را در شناخت هويت شهيدان كه آيا از همراهان و ياران امام هستند يا از خاندان او، ايجاد خواهد كرد. بر اين اساس امام دو مكان را در نظر گرفته تا در يكي اجساد شهيدان بني هاشم را نگهداري كند و در ديگري اجساد شهيدان ديگر را. و شايد مسأله ي ديگري كه ترجيح اين نظر را قويتر مي سازد مسأله ي حضور خانواده يا برخي از افراد خانواده ي شهيدان بني هاشم باشد. به گونه اي كه ما شهيدي از شهيدان بني هاشم را نمي شناسيم كه در ميان زنان حاضر در كربلا مادر يا خواهر و يا همسر و يا دختري نداشته باشد و برخي نيز تمامي خانواده شان در كربلا حاضر بوده اند و با صحنه ها و حالتهاي غم انگيزي كه در كربلا وجود داشته و باعث بروز ارزشهاي عاطفي و خانوادگي مي شده است، به خاطر مراعات اين ارزشها و تمكين و آرامش دادن به زنان، لازم بوده كه جسد شهيدان بني هاشم از ميدان انتقال پيدا كند و به مكان مشخصي برده شود تا زنان با مشاهده ي جسد و گريه بر آن آرامش بيابند. اما زنان بسياري از شهيدان غير بني هاشم، همراه آنان در كربلا حضور نداشتند.

متوني كه طبري و شيخ مفيد نقل كرده اند از اين قرار است:

طبري در گزارش خويش درباره ي شهادت علي بن الحسين (علي اكبر) متني را نقل مي كند بدينگونه: «... حسين به سوي پسرش رفت و جوانان ديگر بني هاشم نيز بدان سوي شتافتند. امام فرمود برادرتان را برداريد و آنان علي اكبر را از مكاني كه در آن شهيد شده بود برداشتند و او را تا خيمه اي كه در روبروي آن مي جنگيدند، بردند - ميدان جنگ روبروي خيمه ي مذكور بود - و در آنجا نهادند.»

(الطبري: 447:5)

و در گزارش خويش از شهادت قاسم بن حسن بن علي چنين مي گويد:

«... سپس حسين قاسم را با خويش حمل كرد، درست مثل اين است كه صحنه را مي بينم، كه دو پاي جوان بر روي زمين كشيده مي شود و خطي بر روي آن مي كشد، و حسين در اين حال سينه ي خويش را بر سينه او قرار داده بود (حميد بن مسلم، گزارشگر اين حادثه) مي گويد كه با خويش گفتم: حسين با او چه مي كند!


امام حسين قاسم را آورد و در كنار پسرش علي بن حسين و ديگر كشتگاني كه از خاندان او بودند، قرار داد.»

(الطبري: 5: 448 - 447)

شيخ مفيد نيز دو متني را كه تقريبا همانند گزارشهاي طبري است در كتاب الارشاد نقل كرده است.

(الارشاد: 240 - 239)

نظر مورد بحث ما بوسيله ي اين متن كه شيخ مفيد آن را نقل كرده است تأييد مي شود (الارشاد: 243) شيخ مفيد در گزارشي كه درباره ي چگونگي دفن شهيدان آورده مي گويد:

«... قبيله ي بني اسد براي شهيداني كه از خاندان حسين و همراهان او بودند و در اطراف حسين به زمين افتاده بودند در زميني كه پايين پاي حسين قرار داشت قبري كندند و همگي آنان را جمع نموده و همراه هم در آن دفن كردند.»

كلمه ي «همگي آنان را جمع نمودند» بيانگر اين مسأله است كه شهيدان بني هاشم و شهيدان ديگر از هم جدا بوده اند، و اين گفته نظري را كه بيان مي كند «شهيدان بني هاشم در مكان خاصي قرار داشته اند»، تقويت مي نمايد. ولي كلمه ي «اطراف حسين» چه بسا كه نشانگر اين باشد كه اجساد شهيدان غير بني هاشم، در مكان واحدي نبوده و متفرق بوده اند، يا در چند مجموعه قرار داشته اند. گرچه اين امر، بنابر آنچه كه پيش از اين گفتيم بسيار بعيد بنظر مي رسد.

بزودي شاهد خواهيم بود كه كلام شيخ مفيد در اينباره دچار آشفتگي مي باشد.

دفن شهيدان و مدفن آنان:

«مسعودي» مي گويد: «... اهالي غاضريه - كه قومي بودند منشعب از بني عامر و از قبيله ي بني اسد - حسين و ياران او را پس از آنكه يكروز از شهادتشان گذشته بود، دفن كردند.»

(مروج الذهب: 72:3)

اين گزارش بيانگر آن است كه زمان دفن شهيدان در بعد از ظهر روز يازدهم محرم بوده است. و گزارش شيخ مفيد كه در ذيل مي آيد دلالت بر آن دارد كه بني اسد بعد از رفتن عمر بن سعد، شهيدان را دفن كرده اند و عمر بن سعد بعد از پايان روز


يازدهم محرم از كربلا رفت.

شيخ مفيد مي گويد:

«چون ابن سعد از كربلا بيرون رفت قومي از قبيله ي بني اسد كه اهل غاضريه بودند، به سوي (اجساد) حسين و يارانش پيش آمدند، بر آنان نماز گزاردند و حسين را همانجا كه هم اكنون مقبره ي او است دفن كردند و پسرش علي بن حسين (علي اصغر) را كنار پايش به خاك سپردند. و براي شهيداني كه از خاندان حسين و همراهان او بودند و در اطراف حسين اجسادشان به زمين افتاده بود در زميني كه پايين پاي حسين بود قبري كندند و همگي آنان را جمع نموده و همراه هم به خاك سپردند.

عباس بن علي (سلام بر او باد) را در مكاني كه كشته شده بود و هم اكنون آرامگاه او است و در مسير راه «غاضريه» [1] قرار داشت دفن كردند.»

(الارشاد: 243)

شيخ مفيد در جايي ديگر مي گويد:

«... همه ي شهيدان بني هاشم در پايين پاي مشهد حسين (ع)، به خاك سپرده شدند. قبري براي آنان كنده شد و همگي را در آن نهادند و بر رويشان خاك ريختند جز عباس بن علي (سلام بر او باد) را كه او را در مكاني كه كشته شده بود و هم اكنون آرامگاه او است، بر كناره ي رودخانه در مسير راه غاضريه، به خاك سپردند. مدفن عباس مشخص است اما از آرامگاه برادران و خويشانش كه قبلا از آنها نام برديم اثري نيست و زيارت كننده، آنان را در كنار قبر حسين (ع) زيارت مي كند و با سلام بر آنان و علي بن حسين عليه السلام، به زميني كه نزديك پاي حسين است اشاره مي نمايد و نيز گفته مي شود شهيدي كه از همه نزديكتر به امام حسين، دفن شده است «علي بن حسين» مي باشد.»

«ياران حسين (رحمت خدا بر آنان باد) كه همراه او شهيد شدند در اطراف امام دفن گشتند با تحقيق و بررسي اي كه كرديم نتوانستيم مدفن آنان را بدست آوريم ولي شك نداريم كه مدفن آنان در اطراف مرقد امام قرار دارد و «حائر» [2] آنان را دربر گرفته است. خدا از آنان راضي است و آنان را به رضايت رسانيد و در


بهشتهاي پرنعمت جايگزينشان ساخت.»

دو ملاحظه

ملاحظه ي نخست:

اين متن با متني كه قبلا يادآور شديم از اين جهت مخالف است:

متن قبلي در اين مورد كه تمامي شهيدان (بني هاشم و غير بني هاشم) در يك قبر جمعي مدفون شده اند صراحت داشت ولي در متن اخير چنين بنظر مي رسد كه تنها بني هاشم در يك گور جمعي دفن شده اند، و شهيداني كه از بني هاشم نبوده اند در چند گور جمعي در اطراف امام به خاك سپرده شده اند.

ملاحظه ي دوم:

دو مدفن وجود دارد كه يكي از آنها منسوب به «حبيب بن مظاهر اسدي» است و هم اكنون در داخل «حائر» و در سمت بالاي سر آرامگاه امام حسين (ع) قرار دارد. و ديگري مدفن «حر بن يزيد رياحي» است كه در فاصله ي چند كيلومتري مشهد امام و مدفن ديگر شهيدان قرار گرفته.

وجود اين دو مدفن مخالف هر دو متني است كه پيش از اين از قول شيخ مفيد نقل شد زيرا دو متن نقل شده تصريح دارند به اينكه تمامي شهيدان در يك گور جمعي همراه شهيدان بني هاشم، و يا در گورهاي متعدد جمعي دفن شده اند.

ما در ميان گزارشگران و مورخان قابل اعتماد، كسي را كه مطلب قابل قبولي در اين مورد بيان كند نيافته ايم. سيد محسن امين (خدا رحمتش كند) در كتاب «اعيان الشيعه» مي گويد: «... گفته شده كه بني اسد حبيب بن مظاهر را در يك قبر، جدا از ديگران، در بالا سر امام دفن كرده اند. همانجايي كه هم اكنون مدفن او مي باشد. بني اسد اين كار را از آن جهت كردند كه حبيب، اسدي بود و بني تميم نيز حر بن يزيد رياحي را به چند كيلومتري مشهد امام حسين بردند و همانجايي دفن كردند كه امروز به عنوان مقبره ي حر شناخته مي شود. بني تميم نيز اين كار را بدان جهت كردند كه حر از بني تميم بود. شيخ مفيد اين مسأله را ذكر نكرده ولي شهرت اين مطلب و عمل مردم بر طبق آن، بدون دليل نبوده است.»

و خداي بزرگ آگاه تر است.

(اعيان الشيعه: الجزء الرابع - القسم الاول - 142)



پاورقي

[1] غاضريه: نام دهي بر کناره‏ي فرات منسوب به قبيله‏ي «غاضره» تيره‏اي از بني‏اسد.

[2] حائر: نام زميني است که آرامگاه سيدالشهداء در آن قرار دارد.