مفهوم شناسي عزت
مفهوم «عزت » به گفته راغب اصفهاني در كتاب وزين «مفردات القرآن » به معناي آن حالتي است كه انسان را مستحكم و شكست ناپذير مي سازد و نمي گذارد آدمي در پيچ و خم زندگي ، مقهور عوامل دروني و بيروني شده و شكست بخورد.

به همين جهت ، زمين صفت و سختي و به چيزي كه وجودش كمياب باشد كه نفوذ ناپذير است «ارض ٌ عِزاز» مي گويند، «عزيزالوجود» مي گويند؛ مثلاً به گوشت نايابي كه نمي توان به آن دست يافت «تعزّز اللّحم » مي گويند. و نيز به كسي كه پرصلابت است و هرگز مقهور كسي نمي شود «عزيز» مي گويند.

در قرآن كريم نيز واژه «عزّت » هم در معناي فوق به كار رفته است ، مانند: (فان العزّة لله جميعاً)؛ شكست ناپذيري و قاهريّت تنها از آن خداوند است . و هم به معناي «صعوبت و سختي » بكار رفته است ، مانند: (عزيز عليه ما عنتم )؛ سخت و گران است بر او رنج شما. و به علاوه معناي «غيرت و حميّت » نيز آمده است ، مانند: (بل الّذين كفروا في عزّة ٍ و شقاق ) بلكه آنها كه كافر شدند، گرفتار غيرت هستند. و هم چنين در معناي «غلبه و سيطره » نيز به كار برده شد، مانند: (وعزّني في الخطاب )؛ در سخن گفتن بر من غلبه كرد.


عزت در قرآن
در قرآن واژه عزت 92 بار تكرار شده و يكي از اسماي حسني خداوند «عزيز» است .

قرآن كريم ، تمام عزّت را تنها از آن خداوند مي داند: (ولله العزة جميعاً) و عزيز واقعي را فقط خدا مي نامد و بس . زيرا تنها موجود قاهر و شكست ناپذير اين عالم كه مقهور چيزي نمي شود، فقط خداوند است ، و ساير مخلوق ها به دليل فقر ذاتي و محدوديّتشان قابل شكست مي باشند. و چون تمامي عزت از آن اوست ، لذا همه مخلوق ها مي بايست مقام عزت را تنها از او مطالبه نمايند، تا سهمي از عزت نصيب آنان نمايد: (من كان يريد العزّة فلله العزة جميعاً) همان طوري كه همين كار را با ايمان آورندگان انجام داده و سهمي از عزّتش را به آنان عطا فرمود: (ولله العزة و لرسوله و للمومنين )؛ عزت ، خاص خداوند و رسول او و مؤمنين است .

اگر پيامبر و مؤمنان عزيزند، اين عزت را در پرتو عزت خداوند كسب نموده اند. زيرابندگي و اطاعت از خداوند عزيز، عزّت آفرين است ، لذا در حديثي از پيامبراكرم (ص) نقل شده است كه فرمود:

«ان ّ ربّكم يقول كل يوم انا العزيز، فمن اراد عزّ الدارين فليطع العزيز؛ پروردگارشما همه روزه مي گويد: منم عزيز و هركس عزت دو جهان خواهد، بايد اطاعت ِ عزيز كند».

در آيه ديگري نيز عزت و ذلّت انسان را به دست خدا مي داند و مي فرمايد: (الّذين يتّخذون الكافرين اولياء من دون المؤمنين ايبتغون عندهم العزه فان ّ العزّة لله جميعاً) آنان كه به جاي مؤمنين ، كفار را ولي ّ و دوست خود برمي گزينند و عزت خود را در نزد آنها جست وجو مي كنند، اين را بدانند كه عزّت تنها به دست اوست .

عزت حقيقي و جاودانه ، عزت خداوند و پيامبر و مؤمنان است ، و عزتي كه كافران از آن بهره مندند، «تعزّز» است نه عزت ؛ يعني در حقيقت ، ذلّت و خواري است ؛ چنان كه رسول اكرم (ص) فرمود:

«كل ّ عزٍّ ليس بالله فهو ذُل ٌّ؛ هر عزتي كه از خدا نيست ذلّت است ».

و در آيه ديگر، راه دست يابي به عزت و نيز راه ذلت و زبوني را بيان فرمود:

(من كان يريد العزّة فلله العزة جميعا اليه يصعد الكلم الطّيب والعمل الصالح يرفعه )

راه عزت تنها ايمان و عمل صالح است ، و غير از اين راه ، ذلّت و خواري است :

(ان الذين اتخذوا العجل سينالهم غضب من ربّهم وذلّه ُ في الحيوة الدنيا).

لذا از بني اسرائيل كه از راه ايمان و عمل صالح فاصله گرفته اند، به عنوان افرادي كه ذليل شده اند، نام مي برد: (ضربت عليهم الذّلة و المسكنة ).

پس هركس كه از راه عبوديت و بندگي خدا، عزت را جست وجو نمايد، قطعاً به عزت حقيقي دست خواهد يافت :

(فانّه قد تكفّل باعزاز من اعزَّه )؛ خداوند عزت بخشيدن هركه را كه او را عزيزدارد بر عهده گرفته است .

اساساً فرهنگ قرآني ، انسان مسلمان را از پذيرفتن هر نوع ذلّت و خواري ، تسليم فرومايگان شدن ، اطاعت از كافران و فاجران نهي مي كند؛ تا آن جا كه حتي در فقه ما، يكي از موارد جواز تيمّم با وجود آب ، آن جاست كه اگر انسان بخواهد از كسي آب بگيرد، همراه بامنت ، ذلت و خواري باشد. در اين جا نمازگزار مي تواند به جاي وضو تيمّم نمايد، تا ذلّت طلب آب از ديگري را تحمل نكند.

اگر در قرآن كريم ؛ تمسخر و تحقير ديگران ، فحش و ناسزاگويي ، منت گذاشتن و امثال آن ممنوع اعلام شده است ، همه براي آن است كه عزت و كرامت انسان ها در هم نشكند. و اين كه بر اساس آداب اسلامي ، انسان مسلمان حق ندارد نقاط ضعف ، عيب ها و گناهانش خود را نزد كسي افشا و اظهار نمايد، به خاطر حفظ عزّت نفس است .

اگر قرآن مي فرمايد؛ عزّت خواستن از غير خدا ممنوع است : (ايبتغون عندهم العزّه ) و نيز تعريف و تمجيد ستمگران از گناهان كبيره شمرده شده است ، به اين دليل است كه افراد ناشايست عزيز نشوند و افراد شايسته ذليل نگردند.

در بينش اسلامي ريشه همه زشتي ها، ستمگري ها، تبه كاري ها و گناهان «ذلّت نفس » معرفي شده و بهترين راه اصلاح اين امور نيز، عزّت بخشي به جامعه اسلامي و عزّت آفريني در افراد جامعه است . امام علي (ع) مي فرمايد:«من هانت عليه نفسه فلاترج خيره ؛ كسي كه گرفتار پستي و ذلت نفس باشد، به خيرش اميدي نداشته باشد».

و امام صادق (ع) در روايتي فرمود:

«ان الله تبارك وتعالي فِوَّض الي المؤمن كل َّ شيي ٍ الاّ اِذلال نفسه ؛ خداوند همه امور را به خود مؤمن واگذار نمود، جز آن كه خود را به ذلّت و خواري بكشاند».

گفتني است كه در فرهنگ قرآن ، عزّت بر دوگونه است :

الف ) عزت ممدوح و شايسته ، چنان كه ذات پاك خدا را به عزيز توصيف مي كنيم ؛

ب ) عزت مذموم و آن ، نفوذناپذيري در مقابل حق و تكبّر از پذيرش واقعيات مي باشد و اين عزّت در حقيقت ذلّت است .

(واذا قيل لهم اتق الله اخذته العزه بالاثم فحسبهم جهنم ولبئس المهاد).

قرآن براي بيدارساختن اين مغروران غافل ، از تاريخ و سرنوشت اقوام متكبّر مثال مي آورد: (كم اهلكنا من قبلهم من قرن ).


عزت در فرهنگ عاشورا
عزت به عنوان يك خصلت متعالي ِ نفساني و به معناي نفوذ ناپذيربودن ، صلابت نفس ، شكست ناپذيري ، مقهور عوامل بيروني نشدن ، كرامت و والايي روح انساني ، در مقابل واژه ذلّت قرار دارد كه به معناي تن به پستي و دنائت دادن ، ستم پذيري ، زير بارِ منت رفتن و تحمّل سلطه باطل است .

از زيباترين خصلت ها و روحياتي كه در عاشورا تجلّي نمود، جلوه هاي گوناگون «عزّت » بود. دودمان بني اميّه مي خواستند ذلت بيعت با خويش را بر حسين بن علي (ع) تحميل كنند، ولي روح بلند حسين (ع) و يارانش اين ذلّت و فرومايگي را تحمّل ننمود و فرياد برآورد كه : «لا اعطيكم بيدي اعطاء الذليل ؛ هيچ گاه همانند انسان هاي پست و ذليل ، دست بيعت با شما نخواهم داد».

امام (ع) در يكي از شورانگيزترين سخنانش در كربلا فرمود:

«الا ان ّ الدّعي بن الدّعي قد ركزني بين اثنتين ، بين السلّه والذله ، هيهات مناالذّلة ؛ يزيد بن معاويه مرا ميان كشته شدن و ذلّت مخيّر نمود، ولي من هرگز جانب ذلّت و خواري را نمي گيرم ».

بعد در ادامه فرمود: اين را خدا و رسول و دامان پاك عترت و نفوس با عزت نمي پذيرند. من هرگز اطاعت از ستمگران را بر شهادت عزت بخش ترجيح نخواهم داد.به خدا قسم ! آنچه را از من مي خواهند، نخواهم پذيرفت [ذلت و خواري را] تا اين كه خدا را آغشته به خون خويش ديدار نمايم ».

اين سخن بلند و حيات بخش اوست كه در رجزخواني هاي روز عاشورايش مي فرمود:

«الموت اولي من ركوب العار؛ مرگ نزد من از ننگ و خواري برتر است .

«و باز مي فرمود: «موت ٌ في عزٍّ خيرٌ من حياة في ذُل ٍّ؛ مرگ با عزت از زندگي همراه با ذلت برتر و بالاتر است ».

در دعاهاي بلندشان به ما آموختند كه چگونه طلب عزت نماييم :

«اللهم وفي صدور الكافرين فعظّمني وفي اعين المؤمنين فجلّلني وفي نفسي و اهل بيتي فذلّلني ؛ خداوندا! مرا در نزد بيگانگان عظيم و عزّتمند و در نزد مؤمنين بزرگوار و در نزد خودم ، حقير و به دور از تكبّر گردان ».

در دعاي روز عرفه فرزندش امام سجاد (ع) مي خوانيم :

«ذلّلني بين يديك واعزّني عند خلقك ، وارفعني بين عبادك ...؛ خدايا مرا نزد خودم ، حقير گردان و نزد مردم ، عزيز گردان و بين بندگان خود رفعت بخش ».

در فرهنگ عاشورا آموختيم كه اگر دست يابي به عزّت راهي جز مرگ و كشته شدن نداشته باشد، بايد اين راه را پيمود تا به ساحل شرافت و عزّت برسيم . لذا امام (ع) پس ازبرخورد با سپاه حرّ فرمود:

«من از مرگ ، باكي ندارم . مرگ راحت ترين راه براي رسيدن به عزت است . مرگ باعزت ، حيات ابدي است و زندگي ذلّت بار، مرگ واقعي است .

آيا مرا از مرگ مي ترسانيد؟ چه خيال باطلي ! هرگز از ترس ِ مرگ ، ظلم و ذلّت را تحمّل نمي كنم . درود بر مرگ در راه خدا! شما با كشتن من نمي توانيد شكوه و عزت و شرافت مرا از بين ببريد. هيچ هراسي از مُردن ندارم ».

امام حسين (ع) اين روحيّه زيباي عزتمند را به اصحاب و ياران و فرزندانش نيز منتقل نمود. لذا مي بينيم قاسم بن حسن (ع) در آن بيان زيبايش مي گويد:

«وقتي زمامداران نظام ما افراد فاسدي ، همچون يزيد و ابن زياد باشند، در اين صورت مرگ براي من از عسل شيرين تر و زندگي با ستمگران مايه ننگ و خواري خواهد بود». و برادرش عباس بن علي (ع) پذيرفتن امان نامه ابن زياد را ننگ و ذلّت ابدي تلقي نموده و به شدت رد مي كند، در صورتي كه اگر مي پذيرفت ، جان سالم به در مي برد. فرياد برآورد:

«مرگت باد اي شمر! نفرين خدا بر تو و امان تو باد. از من مي خواهي كه زير بار ستم و ذلّت تو بروم و از ياري امامم دست بردارم ؟!»

امام (ع) در آخرين لحظه هاي وداع نيز خطاب به كودكان خردسالش فرمود:

«پس از من دشمن شما را اسير مي كند، ولي هرگز ذليل نمي شويد. او شما را به اسارت مي برد، ولي نمي تواند به ذلّت بكشاند. شما خاندان عزت ، كرامت و شرافت هستيد».

و فرزندش امام سجاد (ع) در خطبه آتشين شام خطاب به رژيم بني اميه فرمود:

«اي يزيد! خيال كرده اي با اسيرگرفتن ما و به اين سو و آن سو كشيدنمان ، ما خوار وذليل شده ايم و تو عزيز و شريف گشته اي ؟ به خداقسم ! نه ياد ما محو مي شود و نه وحي ما مي ميرد و نه ننگ اين حادثه از دامان تو پاك مي گردد».

يكي از درس هاي حيات بخش عاشورايي اين است كه هم فرد مسلمان بايد عزيز زندگي كند و هم جامعه اسلامي بايد با عزت و سربلندي به پيش برود. از عزّت فردي خود فرد بايد پاسداري نمايد و عزّت اجتماعي را در درجه نخست ، حاكمان و زمامداران جامعه بايد حفظ نمايند. در تفكّر عاشورايي ، نه فرد حق دارد عزت و آقايي خود را بفروشد و زيرِبار حقارت و ذلّت برود و نه جامعه .

فلسفه جهاد در اسلام ، همانا حفظ عزت جامعه اسلامي است : «جعل الله الجهاد عزّاً للاسلام ». هم چنين و يكي از فلسفه هاي دعا و نيايش براي حراست از عزت و آبروست ، تا از غير خدا طلب نكنيم و همه خواسته ها و نيازهايمان را تنها از خداوند مطالبه نماييم : «اطلبوا الحوائج بعزّة الانفس ».

جمعي از اصحاب خدمت رسول گرامي اسلام (ص) عرض نمودند: بهشت را براي ما ضمانت نما. فرمود: «ان لا تسأل الناس شيئاً» به شرط اين كه هيچ گاه دست نياز به سوي مردم دراز نكنيد و عزت و كرامت نفس خود را از دست ندهيد.

رسول اكرم (ص) هنگامي كه سوار بر مركب بود، هرگز اجازه نمي داد كه كسي پياده پشت سرش حركت نمايد و اين را نوعي تحقير نفس به حساب مي آورد.

در تفكر اسلامي ، از هر چيزي كه زمينه ساز ذلت مي شود نهي شده است .

امام سجاد (ع) مي فرمايد:

«ما اُحب اَن َّ لي بذل ّ نفسي حُمُر النّعم ؛ دوست ندارم داراي شتران سرخ مو [ثروت كلان ] باشم ، ولي در برابر تحصيل آن لحظه اي تن به ذلّت بدهم ».

در تفكّر حسيني ، شكستي كه براي دست يابي به عزّت باشد، شكست نيست ، بلكه پيروزي واقعي است . لذا در روز عاشورا مي فرمايد:

«... وان نغلب ْ فغير مغلَّبينا؛ اگر شكست بخوريم و كشته شويم ، هرگز شكست نخورده ايم ، در اين راه ما را شكستي نيست .

آن آموزگار بزرگ عزت و افتخار، در اولين خطبه اي كه هنگام ورود به كربلا ايراد نمود، چنين فرمود:

«فانّي لا اري الموت الاّ سعاده والحيوة مع الظالمين الاّ برما؛ من مرگ را جزسعادت و خوش بختي نمي دانم و زندگي با ستم كاران را جز ملامت و نكبت و بدبختي نمي بينم ».

او مرگ با عزّت را زندگي واقعي مي ديد و زندگي با ذلّت را مرگ و نابودي مي دانست .

ابن ابي الحديد معتزلي مي گويد:

حسين (ع) چون نمي خواست ، تن به ذلت بدهد و مي دانست كه ابن زياد اگر هم او را نكشد، به خواري و ذلّتش خواهد كشاند، شهادت را بر چنين زندگي برگزيد. او شخصيّتي بود كه ستم پذيري را ننگ و عار مي دانست ».

حديث عزّتمندي و شرافت مداري حسين بن علي (ع) از آغاز نهضت كربلا تا پايانش اين بود كه مي فرمود:«وانّه لا اعطي الدنيّه من نفسي ابداً؛ من هرگز تن به ذلّت نخواهم داد و زير بارِ پستي نخواهم رفت ».

از اشعار حماسه آفريني كه همواره زمزمه زير لب آن برترين نمونه عزّت و شرف تاريخ بشريّت بود اين سروده بلند بود كه مي فرمود:



و ان تكن الابدان للموت انشئت

فقتل امرئي بالسيف في الله افضل



اقدم نفسي لا اريد بقاءها

لتلقي خميساً في الهياج عرمرها



اگر بدن هاي انسان ها براي مرگ و مُردن آفريده شد، پس كشته شدن انسان باشمشير در راه خدا برتر و شرافت مندانه تر است .

من جان خود را فدا مي كنم و ماندن را نمي خواهم و به زودي در نبردي سخت باخصمي بزرگ به مقابله خواهم پرداخت .

اين جمله ها و اشعار، اوج عزتمندي پيشواي بزرگ شيعه را مي رساند كه با كشته شدنش به شيعيانش آموخت كه فلسفه زندگي و حيات چيست و پيروزي نهايي ازآن كيست ؟

شيعه حسين بن علي (ع) بايد معناي مرگ و زندگي را از مولايش بياموزد كه وقتي لشكر ابن زياد راه را بر كاروان آن حضرت بست و او را به مرگ تهديد نمود، فرمود:

«ما اهون الموت علي سبيل نيل العزّ واحياء الحق ، ليس الموت في سبيل العزّ الاّحياة خالد. وليست الحياة مع الذل ّ الاّ الموت الذي لا حياة معه ؛ «چگونه مرگ و مُردني كه براي دست يابي به عزّت و شرف و احياي دين باشد، راحت و سبكي است . مرگ در راه شرافت و عزت ، جز زندگي ابدي و جاويد نيست و زندگي همراه با خواري و ذلّت ، جز مرگ وفنا نيست ».


نتيجه گيري
هر مكتب تربيتي براي تربيت انسان ها، اصول و راه و رسمي را پيشنهاد مي نمايد و در مكتب حسين بن علي (ع)، اساس تربيت انسان ها «عزّت مداري » و زندگي همراه باعزّت و شرافت انساني است . انساني كه در اين مكتب پرورش مي يابد، فلسفه مرگ و زندگي را به خوبي دريافته و در هر شرايطي بر حفظ عزت پافشاري نموده و هرگز حاضر نمي شود حيات با ذلّت و خواري را بر مرگ با عزّت و شرافت ترجيح دهد. او «قتيل العزّة » ناميده شد، تا درس سازش ناپذيري و روح عزّتمندي را به پيروانش منتقل سازد.

او به انسان ها آموخت كه نقش عزّت در تربيت ، نقش اساسي است به طوري كه اگر عزت نباشد؛ انسان به هر زشتي و پستي تن مي دهد و به هر گناهي آلوده مي گردد. ذلّت نفس منشا همه بدي ها و فسادهاست . لذا بهترين راه براي اصلاح فرد و اجتماع ، انتقال روح عزّتمندي به آنان است . روح عزت است كه انسان ها را در برابر خداوند خاضع و فروتن مي سازد و در برابر غير خدا تسليم ناپذير و سربلند مي نمايد.

حسين بن علي (ع) با قيام و نهضتي كه در تاريخ برپا نمود و با مكتبي كه به عنوان مظهر عزّت و كرامت انساني آفريد، انسان ها را به عزت حقيقي كه همان ذلت در برابر رب و سازش ناپذيري در برابر غير رب بود، رهنمون ساخت .