زيارت ناحيه مقدسه، يكي از زيارات مشهور امام حسين(ع) است. اين زيارت در روز عاشورا و غير آن خوانده مي شود و به اصطلاح، از زيارات مطلقه است. اين زيارات، آموزه هايي از عشق، معرفت، سوز، حماسه و توسل زائر به شمار مي رود كه در عين مرثيه بودنش مسؤليت آفرين و حركت ساز است. اين زيارت، از امام زمان(ع) صادر شده است و صحنه كربلا و حادثه بزرگ عاشورا را به زيباترين وجه در مقابل چشمان اشكبار و قلب داغدار شخص زائر مجسم مي نمايد و او را در متن واقعه عاشورا قرار مي دهد. و آنگاه كه سراسر وجود انسان را سرشار از عشق و معرفت كرد، جانش را با تولّي و تبري مأنوس مي سازد و سلام بر حسين و يارانش، و بيزاري از يزيد و يزيديان تاريخ را ورد قلب و زبانش مي نمايد.



اين زيارت با سلام بر پيامبران الهي و اولياي دين، ائمه اطهار(ع) آغاز مي شود سپس، با سلام بر امام حسين(ع) و ياران با وفايش ادامه مي يابد. پس از آن، به شرح كامل اوصاف و كردار امام حسين(ع) پيش از قيام، زمينه هاي قيام حضرت، شرح شهادت و مصايب آن حضرت، و عزادار شدن تمام عالم و موجودات زميني و آسماني مي پردازد. در پايان، با توسل به ساحت قدس ائمه اطهار و دعا در پيشگاه خداوند متعال، پايان مي پذيرد.

مصادر زيارت ناحيه مقدسه



اين زيارت مسلما از سوي امام معصوم(ع) صادر گرديده، و در كتب متقدمان و علماي شيعه از زمانهاي دور تاكنون، ثبت و ضبط شده است. نخستين كسي كه از اين زيارت در كتاب خويش نام برده، شيخ مفيد (م.413ق.) است كه آن را در كتاب مزار خويش جزء اعمال روز عاشورا ثبت كرده است. اكنون، اين كتاب در دست نيست؛ ولي علامه مجلسي مي نويسد:



قال الشيخ المفيد ـ قدس الله روحه ـ في كتاب المزار ماهذا الفظه: زيارة أخري في يوم عاشورا برواية اخري، إذا أردت زيارته بها في هذا اليوم فقف عليه (ع) و قل: السلام علي صفوة اللّه ...[1] پس از مفيد، شاگردش سيدمرتضي علم الهدي (م.436 ق.)، از آن در كتاب مصباح الزائر خويش ـ يا المصباح[2] ياد كرد. اين كتاب هم، اكنون موجود نيست و تنها نشانه اي كه از آن در دست داريم، عبارات سيدبن طاووس در مصباح الزائر است، كه مي نويسد:



زيارة ثانية بألفاظ شافية يزاربها الحسين ـ صلوات اللّه عليه ـ زاربها المرتضي علم الهدي ـ رضوان الله عليه ـ قال: فإذا أردت الخروج فقل: أللّهمّ إليك توجهت.... ثم تدخل القبة الشريفة و تقف علي القبر الشريف و قل: السلام علي آدم صفوة الله...[3].



علامه مجلسي هم در نقل اين زيارت، به كتاب سيد مرتضي(ره) اشاره كرده است.[4]



سومين كس، ابن المشهدي (م. 595 ق.)، شاگرد شاذان بن جبريل قمي، عبدالله بن جعفر دوريستي و ورام بن ابي فراس، و استاد ابن نماحلّي و فخاربن معد حائري است. ابن المشهدي درباره زيارت ناحيه در كتاب المزار الكبير، مي نويسد:



زيارة أخري في يوم عاشورا لأبي عبدالله الحسين ممّا خرج من الناحية إلي أحد الأبواب. قال: تقف عليه و تقول: السلام علي آدم صفوة الله...[5].



چهارمين عالم شيعه كه به نقل آن پرداخته، سيدبن طاووس، رضي الدين علي بن موسي بن طاووس حسني بغدادي (م.664 ق.)، است كه اين زيارت را در مصباح الزائر نقل كرد[6] و پس از اين دو كتاب بود كه زيارت ناحيه در كتابهاي حديثي و مزار متأخران نقل گرديد، و ترجمه ها و شرحهاي متعدد بر آن نگاشته شد. دراين باره، مي توان به كتابهاي ذيل اشاره كرد:

1. محمدباقر مجلسي، بحارالانوار، ج 98، ص 317 و تحفة الزائر، ص333، زيارت چهارم امام حسين(ع)؛



2. محدث نوري، مستدرك الوسائل، ج10، ص335؛



3. شيخ ابراهيم بن محسن كاشاني، الصحيفة المهديه، ص203؛



4. محدث قمي، نفس المهموم، ص233 و ترجمه كمره اي، ص104؛



5. ميلاني، قادتنا كيف نعرفهم، ج6، ص115؛



6. گروه نويسندگان (زير نظر آيت الله بروجردي)، جامع أحاديث الشيعه، ج15، ص405؛



7. سيد محمود، دهسرخي، رمزالمصيبة، ج3، ص10.



پس، اين زيارت، سابقه اي هزار ساله دارد، و در كتابها و گفتارهاي عالمان شيعه مشهور بوده است.

صدور زيارت ناحيه



اصل صدور زيارت ناحيه از سوي امام معصوم(ع)، در كتب قدما پذيرفته شده بود. علماي بزرگ شيعه آن را به عنوان يك زيارت مأثور و حديث مشهور، در كتابهاي خويش ذكر كرده اند. شيخ مفيد (م.413ق.) در مزار خود، مي نويسد:



زيارة أخري في يوم عاشورا برواية اخري.



از اين جمله معلوم مي شود كه اين روايت، مروي بوده و از جمله احاديث صادره از معصوم به شمار مي رفته است[7].



سيد مرتضي (م.436 ق.) به هنگام زيارت امام حسين(ع)، نخست اين زيارت را مي خواند و سپس زيارت ديگر را قرائت مي كرد. سيدبن طاووس در مصباح الزائر مي نويسد:



زاربها المرتضي علم الهدي ـ رضوان الله عليه.[8]



و هم، در نسخه خطي كتاب المزار ـ از نويسنده اي كهن و نامعلوم، كه نسخه آن به شماره 426 در كتابخانه آيت الله مرعشي قم موجود است ـ نوشته شده است:



زيارة أخري تختص بالحسين ـ صلوات الله عليه ـ و هي مروية بأسانيد مختلفة و هي أوّل زيارة زاربها المرتضي علم الهدي ـ رضوان الله عليه.[9]



و معلوم است كه تا زيارتي مروي از امام معصوم (ع) نبوده باشد، فقيهي بزرگ و عالمي سترگ مانند سيد مرتضي، آن را بر زيارات ديگر ـ مانند زيارت عاشورا ـ مقدم نمي داشته و نمي خوانده است.[10]



ابن المشهدي (م.595ق.) هم صريحا مي نويسد:



زيارة أخري في يوم عاشورا لأبي عبدالله الحسين ممّا خرج من الناحية إلي أحد الابواب[11].



از اين جمله، به صراحت روشن مي شود كه زيارت ناحيه، از سوي امام زمان(ع) صادر گرديده و به يكي از نواب خاصه و ابواب اربعه داده شده است. پس از آن، از طريق راويان بعدي به دست شيخ مفيد رسيده و از ايشان به سيد مرتضي و راويان پس از وي، منتقل شده است. از همين رو، اسناد اين زيارت به امام زمان(ع) در كتب متأخران، بدون هيچ شك و شبهه اي بوده است.

شيخ ابراهيم بن محسن كاشاني هم در الصحيفة المهدية مي نويسد:



زيارة صدرت من الناحية المقدسة إلي أحد النواب الأربعة.[12]



محدث قمي در نفس المهموم مي نويسد:



فكان كما وصفه ابنه الإمام المهدي.[13]



آيت الله سيدمحمد هادي ميلاني هم مي نويسد:



ونجد في زيارة الإم المهدي ـ صلوات الله و سلامه عليه ـ وصفا دقيقا لما جري علي جده الحسين (ع).[14]



در كتاب حماسه حسيني استاد شهيد مرتضي مطهري هم بخشهايي از اين زيارت نقل شده است.[15]

اسناد زيارت ناحيه



اين زيارت سند دارد؛ به طوري كه با اسناد محكم، به شيخ مفيد، سيدمرتضي و ابن المشهدي مي رسد. احتمالاً با سند در كتاب مزار شيخ مفيد و مصباح سيدمرتضي روايت شده، اما با فقدان اين دو كتاب، و حذف اسناد زيارات در مزار ابن المشهدي ـ به دليل اختصار ـ سند اين زيارت هم مفقود شده است. خود ابن مشهدي در آغاز كتابش، تصريح مي كند كه اين زيارات با سند متصل به من رسيده است. او مي نويسد:



فإنّي قد جمعت في كتابي هذا من فنون الزيارات.... ممّا اتصلت به من ثقات الرواة إلي السادات.[16]



اما ابن المشهدي براي اختصار كتابش و اطميناني كه به صدور زيارات از معصوم داشت، آنها را حذف كرد. علامه مجلسي پس از نقل عبارت ابن مشهدي، مي نويسد:



فظهر أنّ هذه الزيارة منقولة مروية.[17]



در نسخه كتاب المزار ـ كه به شماره 462 در كتابخانه آيت الله مرعشي موجود است (ورق 146) ـ درباره اين زيارت چنين آمده است:



«و هي مروية بأسانيد مختلفة».



در مستدرك الوسائل نيز اين عبارت بدون واژه «مختلفه» آمده است[18]. شيخ مفيد هم در كتاب مزار و در وصف اين زيارت، چنين نگاشت:



زيارة أخري في يوم عاشوراء بدراية أخري.[19]



مسلّم است تا اين زيارت داراي سند عالي و استوار نباشد، شيخ مفيد و سيدمرتضي آن را در كتابشان نمي آوردند، و سيد مرتضي آن را بر زيارات ديگر ـ مانند زيارت عاشورا، كه داراي سندي محكم و متعدد است ـ مقدم نمي داشت و نمي خواند.



پس، زيارت ناحيه داراي سند صحيح و معتبر است، كه از امام زمان(ع) صادر شده و از طريق يكي از نايبان خاص آن حضرت، به راويان اخبار، از آنان به شيخ مفيد، سپس به ابن المشهدي و از او به سيدبن طاووس، علامه مجلسي و ديگران رسيده است.

زيارت ناحيه ثانيه (رجبيه)



يكي ديگر از زيارات ناحيه، زيارتي است كه سيدبن طاووس در اقبال، ضمن اعمال روز عاشورا به سند خويش روايت كرد. اين زيارت مشتمل بر نام شهيدان كربلاست، و با جمله: «السلام علي اول قتيل من نسل خير سليل» آغاز مي شود[20] نيز، پيش از سيدبن طاووس اين زيارت در مزار شيخ مفيد[21] و مزار كبير ابن المشهدي[22] آمده است. اين زيارت با اضافاتي، شامل زيارت امام حسين(ع). علي اكبر(ع) و ديگر شهدا ـ بدون ذكر نام يكايك آنان ـ، بنابر نقل شيخ مفيد و سيدبن طاووس، در اعمال اول ماه رجب و شب نيمه شعبان هم تكرار شده و معروف به «زيارت رجبيه» است[23]. سيدبن طاووس در پايان نقل اين زيارت مي فرمايد:



قد تقدم عدد الشهداء في زيارت عاشورا برواية تخالف ماسطرناه في هذا المكان، و يختلف في أسمائهم ايضا و في الزيادة و النقصان، و ينبغي أن تعرف ـ أيدك الله بتقواه ـ إننّا تبعنا في ذلك ما رأيناه او رويناه، و نقلنا في كل موضع كما وجدناه».

سند زيارت ناحيه ثانيه



سيد ـ و هم ابن المشهدي در مزار خود ـ به سند متصل خويش از جدّش، شيخ طوسي، از ابو عبدالله محمدبن احمدبن عياش، از ابومنصور بن عدالمنعم بن نعمان بغدادي نقل مي كند كه در سال 252ق، از ناحيه مقدسه به دست شيخ محمد بن غالب اصفهاني، اين زيارت خارج شد. متن عبارت، چنين است:



خرج من الناحية سنة اثنتين و خمسين و مأتين علي يد الشيخ محمد بن غالب الإصفهاني.



با اين كه سند اين زيارت در كمال اتقان و اعتبار است، اما پرسشهاي چندي مطرح مي شود:



1. كلمه ناحيه، اشاره به كدام امام دارد؟



2. آيا اين سال، صحيح است؟



محققان از علما درباره اين جمله، چند احتمال داده اند:



1. علامه مجلسي مي فرمايد:



و اعلم أنّ في تاريخ الخبر إشكالا لتقدمها علي ولادة القائم (ع) بأربع سنين. لعلّها كانت اثنتين و ستين و مأتين و يحتمل أن يكون خروجه عن ابي محمد العسكري(ع).[24]



2. ملا عبدالله بن نورالله بحراني مي نويسد:



هكذا في جميع النسخ إلاّ أنّ هذا التاريخ لا يناسب ولادة و غيبة الإمام المهدي(ع) بفصل عدة سنوات فيحتمل تصحيف الرقم، أو أنّها وردت عن الإمام العسكري(ع).[25]



3. حاج ميرزا ابوالفضل تهراني مي نويسد:



و ظاهرا، مراد به ناحيه، حضرت امام حسن عسكري است؛ چنانچه در كثيري از اخبار، اين اطلاق شايع است، چه اين تاريخ سابق بر ولادت امام زمان است.[26]



4. حاج فرهاد ميرزا معتمدالدوله مي نويسد:



گويند: تاريخ خبر خالي از اشكال نيست، چون ولادت با سعادت امام زمان در سال 256 است و خروج اين زيارت، چهار سال قبل از ميلاد است، و احتمال دارد كه از امام عسكري باشد و نساخ اشتباه كرده باشند.[27]



5. محمد ابراهيم آيتي مي گويد:



در زيارت ناحيه مقدسه كه در اقبال سيدبن طاووس نقل شده، نام هفتاد و دو نفر از شهدا ذكر شده است. و اين زيارت، كه تاريخ صدور آن از ناحيه مقدسه سامراء، سال 252ق. مي باشد، بايد از ناحيه مقدسه امام حسن عسكري(ع) شرف صدور يافته باشد، نه از ناحيه مقدسه امام زمان(ع). چه در اين تاريخ؛ يعني سال 252ق، هنوز امام زمان تولد نيافته بود، و هشت سال ديگر؛ يعني تا سال 260ق. پدرش امام يازدهم(ع) زنده بود.[28]



بنابراين، اگر سال 252 را صحيح بدانيم و احتمال تصحيف ـ كه در متون خطي قديم بسيار است و اشباه و نظاير فراوان دارد ـ ندهيم، مراد از ناحيه، امام عسكري(ع) است. اما اگر اين سال را نادرست بدانيم و مانند علامه مجلسي و ملا عبدالله بحراني، احتمال تصحيف بدهيم و صحيح آن را «ستين» بدانيم، مراد از ناحيه، ناحيه مقدسه امام زمان (ع) خواهد بود.



اما در زيارت رجبيه ـ كه در بخشي از آن با زيارت ناحيه، شباهت به چشم مي خورد ـ، احتمال فراوان است كه زيارت جداگانه و مروي از يكي از امامان (ع) بوده باشدكه با توجه به فقدان اصل مزار شيخ مفيد و عدم سند، نمي توانيم به گوينده آن پي ببريم.