از باورهاي پرسش انگيز شيعه ، علم امام حسين (ع) به شهادت خود و يارانش است . اين پرسش در بارة علم ديگر امامان به شهادتشان نيز گفته مي شود؛ چرااميرالمؤمنين (ع) كه مي دانست به شهادت مي رسد به مسجد رفت و به نماز ايستاد؟ وامام حسن (ع) چرا آب زهرآلود را نوشيد؟ و گاهي فراتر از موضوع شهادت ، از علم پردامنة پيامبر و امامان به گذشته و آينده و امور پنهان پرسش مي شود كه گسترة اين علم تا چه مقدار است و اين كه آيا پيامبر و امام همه چيز را در هر حال و در هر زمان مي دانند و ياعلم آنان شروط و قيودي دارد و بخشي از امور از آنان پوشيده مانده است ؟



در اين نوشتار، تلاش بر اين است با نگاهي گذرا در آغاز، علم پيامبر و امام رابررسي نماييم . سپس پرسش دربارة با علم به شهادت را پاسخ گوييم .







گسترة علم پيامبر و امام



در باور شيعيان دربارة علم پيامبر و امام اختلافي نيست . از مناصبي كه پيامبر وامام در آن با هم مشترك هستند، مي توان بر شمرد: فضيلت در علم است ، و عقيده به اين كه پيامبر و امام بايد از ديگران در علم برتري داشته باشند، و امامت استمرار منصب نبوت بودن ، و بايستگي هر ويژگي پيامبر براي رهبري امت ، در امام .



بنابراين ، آنچه در اين بخش بررسي مي شود، دربارة پيامبر و امام است و اگر براي پيامبر رتبه اي بالا از علم ثابت شد، براي امام نيز همان رتبه ثابت است ، و امام در تمام صفات رهبري با پيامبر همانند است جز در برخي از صفات كه ويژة مقام نبوت است ،مانند؛ وحي و...



بررسي گسترة علم پيامبر و امام در اين بخش در دو محور انجام مي پذيرد، محوراوّل از ديدگاه عقل و محور دوم از ديدگاه قرآن و روايات .







محور اوّل : ديدگاه عقل



در آغاز بايد از ديدگاه عقل اين موضوع بررسي شود كه آيا مانعي در علم گستردة امام وجود دارد؟ و عقل چه مانعي را در وجود اين علم درك مي كند؟ ـ و چرا امام نمي تواندبه هر چيزي آگاه باشد و با وسايل ارتباطي ، مانند؛ تلفن ، راديو، تلويزيون و رسانه هاي ديگر از شهرها و روستاها و جاهاي دوردست خبر دهد و از باطن افراد كه هيچ گونه راه عادي براي رسيدن به آن نيست ، اطلاع داشته باشد؟



عقل اين گونه علم و خبررساني را محال نمي داند و مانعي را در دارا بودن آن تصوّرنمي كند. پس از امكان دريافت علم غيب براي پيامبر و امام ، نوبت مي رسد به بررسي لزوم آن و باور داشتن علم گسترده اي را براي پيامبر و امام كه تمام امور مسلمانان را فرامي گيرد، تا توانايي ادارة جامعه اسلامي و گسترش عدالت را در تمام ابعاد زندگي آنان داشته باشد.



اگر اين علم گسترده و فراگير نبود، ادعاي رهبري امّت اثر نداشت و چگونه كسي كه آگاهي به حال مردم ندارد، مي تواند سعادت دنيا و آخرت آنان را تأمين و تضمين نمايد.اين موضوع با چند دليل به اثبات مي رسد.



1ـ نبوت و امامت رهبري الهي است



نبوت و امامت ، منصب الهي است و مردم هيچ گونه مداخله اي در آن نمي كنند.امام بايد از ديگران در كمالات افضل باشد. در حقيقت ملاك گزينش امام ، برتر بودن او ازديگران در تمام صفات است . و اگر در افراد جامعه اي كه امام در آن زندگي مي كند، كسي يافت شود كه از امام فضيلت بيشتري دارد، او سزاوار امامت است .



افضل بودن امام در يك چيز و در يك مورد نيست ، بلكه در تمام صفات و جهات است ؛ يكي از فضيلت ها كه امام بايد رتبة بالاي آن را داشته باشد، دانش و آگاهي است .امام بايد از تمام افراد بشر داناتر و دانشمندتر باشد، چنان كه همانند او در افراد جامعه يافت نشود. اگر كسي در ميان مردم هم سان در دانش با امام پيدا شود، رسيدن منصب امامت به هر كدام از آنان مساوي است و محروم شدن يكي از آنان از اين منصب ستم درحق اوست .



در هيچ زماني براي امام همتايي نخواهد بود كه دانش گسترده و فراگيري چون اوداشته باشد. آن دانش نه با وسايل عادي ، بلكه از راه غيرعادي و الهي يافت مي شود، وچون از دانش بي انتهاي خدا سرچشمه مي گيرد و فيضي از درياي ژرف فيض بخش اوست ، گسترده است و به هرچيزي تعلق مي گيرد، زيرا خداوند فياض مطلق است وبخشش او پايان ندارد. پس دانش را كه خداوند به پيامبر و امام مي بخشد، به زمان و ياحالتي اختصاص ندارد.







2ـ رهبري پيامبر و امام



پيامبر و امام براي راهنمايي تمام افراد بشر با وجود اختلاف زبان ، طبيعت ، رنگ ،گسترش زمين ، پراكنده بودن مردم از يك ديگر و بسياري از جهت هاي مختلف كه مردم را از هم دور مي كند، بايد سخن تمامي آنان را بشنود و با آنان سخن بگويد، آن گاه تمامي افراد را در اجراي عدالت و احكام خدا برابر بداند و از حال آنان با خبر باشد؛ اين گونه اطلاع و خبر داشتن از مردم را، انسان عادي نمي تواند و فقط انساني اين ويژگي را دارست كه ازدانش گستردة خدادادي بهره مي برد.



امام بايد از دورترين جاهاي زمين كه مردم در آن زندگاني مي كنند با خبر باشد تادرد و رنج آنان را دريابد و اگر نماينده اي را به آن جاها گسيل كرد، در هر زمان از او با خبرباشد تا مبادا او در مقام خود بر مردم ستم كند.



اگر امام مانند ديگر افراد عادي در زمان قديم ، پس از گذشت ماه ها و سال ها ازاخبار دور دست خبرگيري كند و يا با وسايل متعارف آن زمان با فاصله هاي زماني بسيار ازحال ديگران با خبر گردد، ستم زمين را فرا مي گيرد و فساد بر جامعه استيلا مي يابد وهدف و غرضي كه در فرستادن پيامبر و انتخاب امام از راهنمايي و هدايت مردم است ، به دست نخواهد آمد و نيك بختي دنيا و آخرت مردم بر رغم وجود امام تأمين نخواهد شد.







3ـ خلافت امام



پيامبر و امام ، خليفه و جانشين خدا در زمين هستند:



(واءذ قال ربك للملائكة اءني جاعل في الارض خليفه )؛ زماني كه پروردگارت به فرشتگان گفت : من در زمين جانشين قرار مي دهم .



و جانشين او حضرت آدم (ع) بود كه پيامبر خداست و تمام پيامبران جانشينان خدايند. جانشيني پيامبر واسطه بودن اوست ميان مردم و خدا و فيض رساني از طرف خدااوست . چون پس از آفرينش جهان ، خداوند خواست جهانيان او را بشناسند تا با او ارتباط برقرار كنند ـ و با چشم ديدن او ممكن نبود ـ و نمي شد كه ذات خود را آشكار كند تا او راببينند، افرادي از بشر را برگزيد و آنان را مظهر صفات خويش قرار داد تا صفات او رابنمايانند و نقش واسطه را ايفا كنند.



يكي از صفات خدا علم او به هر چيز و در هر حال است ، و چون پيامبر مظهرصفات خداست بايد در دانش و آگاهي وسيع نيز مظهر خدا باشد. بر مظهر نبودن پيامبردر علم دليلي وجود ندارد، بلكه همان دليل بر خلافت و جانشيني كه مظهر بودن پيامبر درتمام صفات است ، علم خدايي را نيز براي او ثابت مي كند.



روشن است كه مقصود از مظهر صفات بودن ، همانندي پيامبر و خدا در تمام صفات از جهت چگونگي و مقدار نيست ؛ زيرا اين باور شرك است ، بلكه مقصود اين است كه خداوند بهرة سرشاري از علم و دانش خود را به پيامبران داده ، كه ديگر مردم از آن بي بهره هستند و علمي را كه خداوند به پيامبران داده ، افراد عادي بشر به آن دسترس ندارند.



پس از ثبوت اين دانش خدايي براي پيامبران ، همين علم براي امام نيز ثابت مي شود؛ زيرا امامت ، خلافت نبوت و امام جانشين پيامبر است و تمام ويژگي هاي رهبري پيامبر را امام نيز دارد ـ به جز صفات ويژة پيامبر، مانند؛ وحي .







4ـ عصمت پيامبر و امام



از باورهاي شيعيان دربارة پيامبر و امام ، عصمت و محفوظ بودن از گناه ، اشتباه ،سهو، نسيان و غفلت است كه در تمام مدت عمر خود در يك لحظه و در يك بار نيز خطا،اشتباه و گناه از او سر نمي زند.



معصوم بودن از گناه و خطا، در تمام لحظه هاي عمر و برخوردهاي زندگاني ، زماني تحقق مي يابد كه دانش و آگاهي فراگير شود و به هر چيزي در هر حال علم داشته باشد واگر يك مورد را نداند، مقام عصمت را به نمي يابد، زيرا آن چه با عصمت سازگار نيست گناه و اشتباه و ... از ناداني و جهل است و كسي كه از مصالح و مفاسد واقعي باخبر است ،گناه و اشتباه نمي كند.



پس معصوم بودن پيامبر و امام ، دانش و آگاهي ا و را به تمام مصالح و مفاسد وحقايق اشياء در هر حالي نياز دارد.







5 ـ شاهد بودن پيامبر و امام



در بسياري از آيات قرآن آمده است كه پيامبر شاهد و گواه بر امت است و چون شاهد بودن و گواهي دادن ، دانش و آگاهي را در هر حالي لازم دارد، پس پيامبر بايد به تمام احوال امت از ظاهر و باطن و افعال آنان آگاه باشد تا بتواند در روز قيامت شاهد وگواهيشان باشد، زيرا اگر چنين دانشي را نداشت ، نمي تواند شهادت و گواهي را دربارة آنان ادا كند. نمونه اي از آيات قرآن كه شاهد و گواه بودن پيامبر را بر امت بيان كرده ، چنين است :



(و جئنا بك علي هؤلاء شهيدا)؛ و تو را مي آوريم تا بر آنان شاهد و گواه باشي .



(و يوم القيامه يكون عليهم شهيدا)؛ و روز قيامت پيامبر بر آنان گواه خواهد بود.



(و كنت عليهم شهيداً مادمت فيهم )؛ و تا زماني كه در ميان آنان هستي برايشان گواه خواهي بود.



(ليكون الرسول شهيداً عليكم و تكونوا شهداء علي الناس )؛ تا پيامبر گواه برشما باشد و شما گواه بر مردم باشيد.



چنان كه پنج دليل بر لزوم علم غيب پيامبر و امام آورده شد، عقل نه فقط مانعي درامكان اين علم ندارد بلكه وجود آن را در پيامبر و امام لازم مي داند. بزرگي و عظمت اين دانش سبب نپذيرفتن آن نمي شود و چنين باوري غلو و زياده روي نيست ، زيرا اگر امام داراي اين ويژگي نباشد و گستره دانش او همانند ديگر افراد عادي باشد، سزاوار امامت ورهبري نخواهد بود و گزينش وي براي امامت و بي بهره كردن ديگران از آن ، ستم در حق ديگران خواهد بود.



اگر امامت را منصب خدايي بدانيم و آن را خلافت و جانشيني از طرف خدابپنداريم و امام را بيان كننده و مظهر صفات الهي بدانيم ، باور دانش وسيع او را زياده روي و غلوّ نمي پنداريم و آن را از لوازم مقام امامت مي شمريم .







محور دوم : علم امام از ديدگاه قرآن و روايات



دانش گسترده و آگاهي پيامبر و امام به همه چيز و در هر حال ، در قرآن و روايات آمده است كه نمونه اي از آيات قرآن را ذكر مي كنيم ، سپس به نمونه اي از روايات اشاره مي نماييم .



1ـ (قل اعملوا فسيري الله عملكم و رسوله و المؤمنون و ستردون اءلي عالم الغيب و الشهادة فينبئكم بما كنتم تعلمون )؛



بگو عمل كنيد پس خدا و پيامبر و مؤمنان عمل شما را مي بينند و برگشت داده مي شويد به داناي نهان و آشكار و شما را به آنچه عمل مي كرديد، خبر مي دهد.



در اين آية به خدا رؤيت و ديدن نسبت داده شده كه مقصود ديدن به چشم نيست ،زيرا خداوند چشم ندارد بلكه مقصود علم و ادراك مي نمايد، پس مقصود اين است كه خداوند و پيامبر و مؤمنان اعمال شما را مي دانند.



مقصود از مؤمنان ، امامان معصوم هستند، زيرا تمام مؤمنان اراده نشده اند بلكه گروه خاصي اراده شده است و آن گروه خاص امامان هستند زيرا آنان سزاوار اين مقام هستند، نه غير آنان . از راهي ديگر نيز اين علم و ادراك براي امامان ثابت مي شود، و آن جانشين بودن امام براي پيامبر است و چون آيه به روشني اين علم را براي پيامبر ثابت مي كند پس براي خليفه و جانشين پيامبر نيز ثابت مي شود. علم پيامبر و امام نيز چونان علم خدا حضوري است ، زيرا تمام اين علوم يعني علم خدا و پيامبر و مؤمنان در يك جمله و به يك سياق آمده است . اين كه علم خدا حضوري است و به چيزي وابسته نيست ،اما روشن است براي اثبات دلالت آيه بر علم حضوري پيامبر و امام بايد به چند موضوع اشاره كنيم :



اوّل : حرف «سين » در جملة «سيري الله » حرف استقبال نيست ، زيرا معنا ندارد كه بگوييم خداوند در آينده خواهد دانست بلكه آگاهي خدا در حال حاضر است ، پس حرف «سين » براي تأكيد است ، نه استقبال .



دوم : علم خدا حضوري است نه حصولي و بر چيزي توقف ندارد، زيرا علم او عين ذات اوست .



سوم : عمل انسان فرع وجود انسان است و خدايي كه به اعمال بندگان آگاهي دارد،به خود آنان نيز آگاه است و كسي كه عمل را مي بيند، عامل آن را نيز مي بيند.



چهارم : رؤيت كه به خدا نسبت داده شده ، ديدن به چشم نيست ، زيرا خداوند جسم نيست و چشم ندارد تا بوسيلة آن ببيند، پس رؤيت به معناي علم و آگاهي است .



پنجم : در اين آيه وحدت سياق ميان علم خدا و علم پيامبر و مؤمنان ، سه موضوع را مي رساند:



ـ موضوع اوّل اين كه علم پيامبر و امام بر گذشتن زمان و بر چيزي متوقف نيست .



ـ موضوع دوّم علم آنان حضوري است ، نه حصولي ، زيرا توقف بر شرطي ندارد.



ـ موضوع سوم خدا و پيامبر و مؤمنان آگاهند، به اعمال و عمل كنندگان و آن چه عمل وابسته به آن است ، پس تمام جهان هستي كه به گونه اي دربارة عمل انسان است ،مورد آگاهي و اطلاع خدا و پيامبر و امام است .



2ـ (فلا يظهر علي غيبه احداً * الا من ارتضي من رسول )؛



و آگاه نمي كند بر دانش هاي پنهان خود كسي را جز آن كه پسنديده شده ازپيامبران .



اين آيه دو جمله دارد؛ جملة اوّل : نفي و جملة دوم اثبات . در جملة اوّل مي گويد كه خداوند بر دانش هاي پنهان خود كسي را آگاه نمي كند، و در جملة دوم ، اين دانش هاي پنهان را به پيامبري كه پسنديده شده ، آشكار مي كند. ترديدي نيست كه پيامبر خاتم پسنديده خداست و خداوند او را از دانش هاي پنهان خود آگاه كرده و چون امام جانشين پيامبر بوده ، او هم از اين دانش ها آگاه است .



3ـ (و ما ينطق عن الهوي * اءن هو اءلا وحي يوحي ' * علّمه شديد القوي )؛



پيامبر سخن نمي گويد از روي خواسته هاي خود و هر چه مي گويد وحي الهي است كه دانا كرده او را بالاترين نيروها.



اين آيه دلالت دارد بر اين كه هرچه پيامبر مي گويد، از وحي خداست و بالاترين نيروها (كه نيروي الهي است ) او را دانا كرده ، پس علم پيامبر از خداست و هيچ گونه دليلي بر محدود بودن علم پيامبر نداريم ، به ويژه آن كه علم پيامبر از خدا به او افاضه مي شودوعلم خدا محدوديتي ندارد و اين علم با علوم بشري تفاوت دارد و اين همان علم گسترده است كه پيامبر آن را از خدا مي گيرد و به امام كه خليفه اوست منتقل مي كند.



4ـ (و ما يعلم تأويله اءلا الله و الراسخون في العلم )؛



و نمي دانند تأويل قرآن را مگر خدا و راسخان در علم .



مقصود از راسخان در علم به يقين پيامبر است ، زيرا كسي جز او سزاوار اين مقام نيست و علم او با علم خدا در اين آيه در يك سياق آمده است . اين آيه همتا بودن علم پيامبر با علم خدا را بيان مي كند و چون علم خدا حضوري است نه حصولي پس علم پيامبر نيز حضوري است و به جهت آن كه علم به تأويل قرآن از علوم پنهاني و غيب بوده و امام جانشين پيامبر است پس پيامبر و امام بر علوم پنهاني و غيب آگاهي دارند.



5ـ (و كل شي ءٍ أحصيناه في امام مبين )؛ و تمام چيزها را در پيشوايي روشن كننده شماره كرده ايم .



اين آيه با قطع نظر از روايات كه در تفسير آن آمده ، دلالت دارد بر اين كه خداوندتمام چيزها را در قلب امام قرار داده است . با اين تعبير علم گستردة امام به همه چيز ثابت مي شود، چنان كه با روايات نيز اين موضوع به اثبات مي رسد، زيرا در كتاب «تفسيربرهان » در ذيل اين آيه ، چند روايت آمده كه مقصود از «امام مبين » علي بن ابي طالب وامامان ديگر است . در برخي از روايات آمده كه مقصود از «امام مبين » لوح محفوظ است و چنانچه تفسير آيه همين باشد، لوح محفوظ در نزد امام است ، پس امام با داشتن لوح محفوظ همه چيز را مي داند.



آيات ديگري نيز با كمك رواياتي كه در تفسير آنها آمده ، بر علم امام دلالت مي كند و (اما رواياتي كه دلالت بر علم وسيع حضوري امام دارد در يك بخش و يا يك كتاب نمي گنجد) در اين جا ما به برخي از عنوان ها و ابوابي كه در علم امامان آمده ، اشاره مي كنيم :



1ـ رواياتي كه مي گويد، امامان معدن علم هستند. «معدن » به معناي منبع وسرچشمه است . «علم » در اين روايات محدود نشده و به موضوع ويژه اي تعلق نگرفته ودانش و آگاهي به هر چيز را در هر حالي شامل مي شود - و هم چنان كه جواهر گران بها درمعدن وجود دارد، علم در سينة امامان است ـ و علم آنان حضوري است و بر چيزي متوقف نيست .



2ـ امامان به تمام علومي كه پيامبران و فرشتگان مي دانند، آگاه هستند. و چنان كه پيامبران و فرشتگان از علوم پنهاني و غيب آگاه هستند، امامان نيز به آنان آگاهند.



3ـ امامان مي دانند «چه زماني مي ميرند و مگر با اختيار خودشان نمي ميرند. اين روايات ، هم چنان كه در پايان اين مقاله مي آيد، دربارة اين پرسش كه آيا امام به شهادت خود آگاهي دارد، پاسخي مناسب است ـ زماني كه امام به زمان مرگ خود دانا باشد،چيزهاي ديگر را نيز مي داند، زيرا، علم به زمان مرگ از علوم ويژه اي است كه به خدااختصاص دارد و چون خداوند امامان را از آن آگاه مي كند، پس ديگر علوم را نيز امامان مي دانند.



4ـ امامان آگاهي دارند به آنچه بوده و آنچه خواهد بود و هيچ چيز بر آنان پوشيده نيست .



5ـ خداوند هر علمي را به پيامبر آموزش داده ، همان را نيز به اميرالمؤمنين (ع)آموخته است و در تمام علوم پيامبر و اميرالمؤمنين 8 با هم اشتراك داشته اند.



6ـ اگر مردم مي توانستند زبان خود را نگه دارند، امامان آنان را آگاه مي كردند به تمام چيزهايي كه به زيان و سودشان است .



7ـ رواياتي كه مي گويد، همه چيز بر امامان روشن است و از آنان هيچ چيز پوشيده نيست و آنچه را كه هست به آن آگاه هستند.



8ـ رواياتي كه مي گويد، علوم آسمان ها و زمين از امامان پوشيده نيست .



9ـ رواياتي كه مي گويد، امامان آنچه را در آسمان ها و زمين و بهشت و جهنم است ،مي دانند و هرچه را كه بوده و در آينده اتفاق مي افتد، به آن آگاهي دارند.



10ـ امامان آنچه را كه گذشته و آنچه را كه تا روز قيامت اتفاق مي افتد، مي دانند.



آنچه بيان شد نمونه اي اندك از روايات بسيار است كه بر علم گستردة پيامبر و امام دلالت دارد و بسيار در تاريخ و روايات نقل شده ، كه پيامبر و امام از آينده و يا امور پنهاني خبر مي داده اند، (در نهج البلاغه از اميرالمؤمنين (ع) در علوم و فنون گوناگون و خبرهايي ازغيب و آينده آمده است .) گواهي بر وجود علم وسيع امامان است . ليكن در برابر اين آيات و روايات كه بيان شد آيات و رواياتي است كه مي گويد: علم غيب مخصوص به خداست :



(و عنده مفاتح الغيب لا يعلمها الا هو)؛ در نزد خداست كليدهاي غيب و جز اوكسي آنها را نمي داند.



(ولا يحيطون بشي من علمه الا بما شاء)؛ و بندگان خدا به علم او احاطه ندارندمگر آنچه را بخواهد.



(سنقرئك فلا تنسي )؛ بر تو خواهيم خواند تا فراموش نكني .



پاسخ آن است كه اين آيات علم ذاتي خدا را بيان مي كند كه مخصوص اوست و باآيات و روايات گذشته منافات ندارد؛ زيرا، موهبتي از خداست و ذاتي آنان نيست و مجموع آيات و روايات مي گويد كه علم ذاتي از آن خداست و خداوند پيامبر و امامان را از آن آگاه مي كند.



اما رواياتي كه مي گويد برخي از امامان مي گفته اند ما فلان چيز را نمي دانيم ازروي تقيّه و براي حفظ جان خود و يا حفظ جان شيعيان بوده است . رواياتي نيز كه مي گويدامام هرگاه بخواهد، مي داند، در برابر رواياتي است كه علم ذاتي را مخصوص خدا مي دانندو اين روايات مردود است ؛ زيرا، چه دليلي است بر اين كه امام هميشه خواهان دانش نبوده و چه كسي است كه نمي خواهد بداند و در بالاترين مراتب علم نباشد. امام نيز كه رهبرجامعه هاي انساني در دنيا و آخرت است ، چرا نخواهد كه تمام حالات و برخوردهاي افرادجامعه را بداند تا آنان را به صلاح و شايستگي در دنيا و آخرت برساند.







امام حسين و علم به شهادت



به پاسخ اين پرسش مي پردازيم كه امام حسين كه از هرچيزي آگاهي دارد و به شهادت خود نيز آگاه بوده و شهادت جوانان بني هاشم و ديگر ياران را مي دانسته است ،چرا خود و ياران خود را به شهادت نزديك كرد و مقدمات آن را فراهم آورد؟



اين پرسش را مي توان از چند طريق پاسخ گفت :



1ـ پيروي از حكم شرع با علم عادي



امام در اطاعت فرمان خدا و فرمان بري از امر الهي به علم باطني خويش عمل نمي كند و همانند ديگر افراد عادي رفتار مي كند، و در عبادت و معامله و قراردادها با مردم و در تمام احكام شرع هم سان با ديگر افراد عادي است ؛ زيرا، خداوند تمام دستورهاي خودرا از تمام بندگان يك سان خواسته و بر اين اساس ، پيامبر در حكم و قضاوت ميان مردم به علم باطني خود عمل نمي كرد و قضاوت خود را در ميان مردم بر علم عادي قرار داده بود، چنان كه مي فرمايد:



«انما اقضي بينكم بالبينات و الايمان و بعضكم ألحن بحجته من بعض فأيما رجل قطعت له من مال أخيه شيئاً فاءنما قطعت له به قطعة من النار»؛



همانا من قضاوت مي كنم ميان شما به شاهد و يمين و برخي از شما در اثبات ادعاي خود زيرك تر است پس هر مردي كه از مال برادرش چيزي را به سود او گرفتم و به او دادم ، آن مال همانند پاره اي از آتش است .



مقصود اين است كه هركس بر ادعاي خود شاهد داشت و يا سوگند يادكرد، من به سود او قضاوت مي كنم ، چه راست بگويد و چه دروغ و اگر به دروغ چيزي را گفت ، همانندپاره اي از آتش است .



بنابراين ، هرچند به علم خدايي ، امام شهادت خود را بداند، بايد به وظيفه عادي اش عمل كند و شروط و ظروف متعارف را در نظر بگيرد و رفتار خود را بر آنها تطبيق كند، و اگر امام بخواهد در برخورد با مردم با علم خود عمل كند؛ حدود را جاري كند، ازبسيار خوراكي ها و پوشاك ها و نوشيدني ها بپرهيزد و ديگران را نيز از آن ها دور كند. وازباطن پليد و گناهان پنهاني مردم بايد خبر دهد كه در اين صورت نظم اجتماعي به هم مي خورد.







2ـ شهادت سعادت است



شهادت در راه خدا آرزوي بزرگ مردان خداست و بالاترين عبادت ها وسعادت هاست و بسياري از شهداي اسلام ، از جنگ بدر كه نخستين جنگ كفر با اسلام است تا امروز، از شهادت خود با قراين و شواهدي كه بوده آگاهي داشتند و با اين علم وآگاهي به استقبال آن رفتند و اين آرزو و پيشوازي شهادت ، مورد تحسين و تقدير پيامبر وامامان و تمام عقلاي بشر بوده است .







3ـ روشن گري و ارشاد



اشتراك در احكام دين در فقه به ضرورت ثابت است و يكي از قواعد ثابت در فقه ،قاعدة اشتراك در احكام شرع است ؛ بدين معنا كه مردان و زنان از صدر اسلام تا پايان جهان در عمل كردن به احكام دين و پيروي از قوانين شرع مشترك بوده و يكسان اند وهمان وظيفه اي را كه مسلمانان مخاطب قرآن و روايات در زمان پيامبر داشته اند، مردم تاروز قيامت دارند.



روشن است كه آگاهي به حكم خدا و توجه به آن ركن اصلي و اساسي در عمل كردن به احكام دين است و مسلماني كه بخواهد با ديگر مسلمانان در پيروي احكام خداشريك باشد بايد از آن احكام آگاهي داشته باشد.



آگاه كردن مردم و ارشاد آنان به احكام دين ، وظيفة پيامبر است كه مبلّغ دين وپيام آور از سوي خداست ، و پس از پيامبر امام معصوم ، در تمام مناصب به جز مناصبي كه ويژة پيامبر است ، مانند وحي ، جانشين وخليفه اوست .



انحراف از مسير دين و دورشدن از احكام الهي كه پس از رحلت رسول خدا(ص)پايه گزاري شد و در زمان يزيد به نهايت خود رسيد، بر امام حسين (ع) كه خليفة رسول خدا در تبليغ دين بود ايجاب مي كرد كه مردم را از اين انحراف و دوري بازدارد و آنان را درمسير واقعي اسلام قرار دهد و به پيروي از قرآن و سنت وادارد.



انحراف و دوري از دين خدا با تظاهر به فسق ، گناه ، مي گساري و قمار از سوي دولت مردان ، به ويژه يزيد در جاي گاه حاكم مطلق اسلام و جانشين مقام رسالت ،حكومت ديني را در قبضه خود گرفته بود، سبب شد كه امام حسين (ع) براي روشن ساختن حقيقت دين و ارشاد مردم قيام كند و اين موضوع ، از سخنان امام برمي آيد كه مي فرمايد:



«اي مردم ، همانا پيامبر خدا(ص) فرمود، هركس سلطان ستمگري را ببيند كه حرام خدا را حلال دانسته و عهد خدا را شكسته و با سنت پيامبرش مخالفت كرده و گناه وعدوان را دربارة بندگان خدا به كار گرفته است و در برابر او واكنش نكند و با گفتار و يا كردارخود بر او اعتراض ننمايد بر خداست كه او را با آن سلطان ستمگر در جهنم همراه سازد.اي مردم ، بدانيد كه اينان (يزيد و دولت مردان ) پيروي از شيطان را برگردن نهاده و پيروي از خداي رحمان را رها ساخته اند و تباهي را آشكار نموده و حدود خدا را تعطيل و بيت المال را ملك شخصي خود دانسته و حرام خدا را حلال و حلال خدا را حرام ساخته اند».



امام حسين (ع) با اين گونه سخنان در كار يزيد و پيروان او روشنگري مي كند ومي خواهد غبار جهل و ناداني را از ذهن مردم بزدايد و آنان را به دين خدا آگاه سازد.



اين جهل و انحراف كه ساليان درازي پي ريزي شده بود، تمامي امت اسلام رافراگرفته بود تا جايي كه شخصيتهايي را مانند برخي از بني هاشم و سياست مداران واداركرد كه امام حسين (ع) را از سفر بازدارند و او را از رفتن به عراق منع نمايند.



همين جهل سبب بي وفايي اهل كوفه شد كه دست از ياري امام برداشتند و او را به دشمن بسپارند. امام حسين (ع) با قيام خود خواست ، دل هاي مرده را زنده كند و ضماير راآگاهي بخشد و دين خدا را روشن سازد، تا مردم به آن آشنا شوند و به آن عمل كنند و آن رابراي نسل هاي پس از خويش به ارث گذارند. امام حسين (ع) مي دانست كه اين جهل وناداني عذري براي مردم نيست و نمي تواند آنان را در محضر حكومت خدا تبرئه نمايد.



عمق اين ناداني تا جايي رسيده بود كه مردم از روشن ترين مسائل اسلام نيزغافل مانده بودند و موضوعي را همانند حكومت اسلامي و جانشيني پيامبر كه از اركان اسلام و واضح ترين موضوع هاي آن است ، فراموش كردند و آن را به نااهل سپردند.



امام با روشن ساختن آن ، مردم را به وظيفه خود آشنا مي نمايد و مي گويد:



«اي مردم اگر شما پرهيزگار و خداترس باشيد و حقيقت را بدانيد براي شماپسنديده تر است در حالي كه دربارة سرپرستي اين امر، ما اهل بيت محمد(ص) سزاوارترهستيم از اين گروهي كه ادعا كرده اند؛ چيزي را كه براي آنان نيست ؛ گروهي كه با ستم وعدوان با مردم رفتار مي كنند.



در نامه اي كه به اهل بصره مي نويسد، مي فرمايد:



همانا خدا، محمد(ص) را برگزيد و او را با پيامبري گرامي داشت و براي رسانيدن پيام خود اختيارش نمود، سپس او را به سوي خود برگرفت و پيامبر بندگان خدا را نصيحت كرد و پيام خدا را به آنان رسانيد و ما اهل بيت او و اوليا و اوصيا و ورثة او و سزاوارترين مردم به مقام او هستيم ، ليكن مردم ديگران را پيش انداختند و ما براي اتحاد مسلمانان وايجاد نكردن شكاف ميان صفوف آنان چيزي نگفتيم و به آن راضي شديم ، در حالي كه ما سزاوار اين حق هستيم ، نه آناني كه به آن رسيده اند».



امام (ع) با اين سخنان روشن مي سازد كه بني اميه شايستگي حكومت را ندارند وبايد برضد آنها قيام نمود: او با قيام عاشورا، مردم را ارشاد و هدايت كرد و اين تبليغ وروشنگري در قيام عاشورا با تمام جزئيات آن تحقق پذيرفت و همانند جدش رسول خداكه در آغاز بعثت تنها بود، اندك بودن ياران ، او را از تبليغ دين جدا نكرد.



امام عقيده دارد كه اگر در راه تبليغ دين و ارشاد مردم جان خود را از دست بدهدسزاوار است :



«آيا نمي بينيد كه به حق عمل نمي شود و از باطل دوري نمي شود. در اين زمان بايد مؤمن به ملاقات پروردگار و مرگ تن دهد».



و مي فرمايد:



«شگفتا، زنازاده فرزند زنازاده ، مرا ميان دو چيز مجبور كرده است ، ميان مرگ وذلت . هيهات كه ما ذلت و خواري را بپذيريم . خداوند پذيرش ذلت و خواري را بر ما و برپيامبر و مؤمنان روا نداشته است . دامن هاي پاك ، اصالت و شرافت خاندان ، همت والا وعزت نفس ما هرگز اجازه نمي دهد كه اطاعت فرومايگان را بر مرگ شرافت مندانه ترجيح دهيم ».



و مي فرمايد:



«مرگ در راه رسيدن به عزت و شرف و زنده ساختن حق چه آسان است ، مرگ درراه عزت ، جز زندگي جاويد نيست و زندگي با ذلت مرگي است كه حيات پس از وي نيست ،مرا با مرگ مي ترساني ! هيهات تيرت به خطا رفته و كمانت به پوچي رسيده ، آفرين به مرگ در راه خدا».







4ـ امر به معروف و نهي از منكر



پشتوانة اجرايي ديگر احكام شرع ، دو فرع از فروع دين : امر به معروف و نهي ازمنكر است . نظارت عمومي افراد مسلمان بر يكديگر جامعة اسلامي را به سوي سعادت وكمال سوق مي دهد.



قيام عاشوراي حسيني در برابر يزيد و كارگزارانش ، براي امر به معروف و نهي ازمنكر بوده است . هر چند در اين راه جان خود را از دست داد و به آن آگاه بود، زيرا زماني كه اصل اسلام در خطر باشد و احكام اصولي همانند امامت بازيچة دست ستم گران گردد وجامعة اسلام با شتاب به سوي بي ديني و فساد حركت كند، بايد براي بازداشتن مردم ازاين حركت ، قيامي صورت گيرد تا در دورترين جاهاي جهان مردم را آگاه كند و از حركت زشت جلوگيري كنند.



امام حسين (ع) در توجيه قيام كربلا و حركت خود از امر به معروف ونهي از منكرياد كرده است ؛ چنان كه مي فرمايد: «مي خواهم امر به معروف و نهي از منكر كنم و برروش جدم و پدرم حركت كنم .» و دربارة به خطر افتادن دين و نابودي آن در زمان يزيد،چنين فرموده است :



«و علي الاءسلام السلام اءذ بليت الامه براع مثل يزيد؛ زماني كه سرپرستي اسلام به دست يزيد باشد بايد اسلام خداحافظي كرد و از آن چشم پوشيد».







علم به شهادت و حرمت اضرار به نفس



اعتراض و اشكالي مي شود كه علم به شهادت با حرمت ضرر رساندن به نفس سازگار نيست ، زيرا از يك سو، مي دانيم كه زيان رساني به جان و خود را در جاي گاه كشته شدن ، قراردادن خودكشي است و در شرع حرام است و از سوي ديگر امام كه مي داند كشته خواهد شد اگر با پاي خود به سوي مكاني كه در آن كشته مي شود برود، خودكشي كرده وحرام است ؛ چون امام معصوم است و كار حرام نمي كند پس بايد بگوييم كه امام از شهادت خود خبر نداشته است .



پاسخ اين است كه جنگ در راه خدا براي تبليغ دين و ارشاد مردم و براي امر به معروف و نهي از منكر و حفظ اسلام از نابودي و ديگر اهداف والا، خودكشي و زيان رساني به جان نيست وگرنه بايد باب جهاد بسته شود و به بهانة حرمت اضرار به نفس هيچ حركتي بر ضد دشمنان دين نشود و آن همه فداكاري از جان گذشتگي و ايثارگري كه ازآغاز اسلام تا امروز براي احياي دين انجام شده ، همه حرام و مبغوض خدا باشد.



مفسران اهل سنت در ذيل آية شريفة (و لا تلقوا بايديكم اءلي التهلكه )؛ خود رابا دستهاي تان در هلاكت نيفكنيد، رواياتي را آورده اند كه شهادت در راه خدا، از مدلول اين آيه بيرون است و حرام نيست .



زمخشري از ابو ايوب انصاري نقل مي كند كه مي گفت ما معناي اين آيه رامي دانيم ، زيرا همراه پيامبر بوديم و او را ياري مي داديم و در جنگ ها با او شركت مي كرديم و خانواده و اموال خود را رها كرده بوديم و چون اسلام پيشرفت كرد و مسلمانان بسيار شدند و جنگ با كفار پايان يافت ، ما به خانواده و فرزندان و اموال خود برگشتيم و به اصلاح آن ها اشتغال يافتيم . پس «هلاكت » رها كردن جهاد بود كه در آن افتاديم و ازفيض جهاد محروم شديم .



فخر رازي روايتي آورده كه زماني پيامبر در اوصاف بهشت سخن مي گفت ، مردي از انصار به او گفت :



اجازه مي دهي در جنگ خود را به كشتن دهم . فرمود: بهشت براي تو خواهد بودپس برخاست و خود را به قلب دشمن زد و حمله برد تا در برابر رسول خدا(ص) كشته شد.



و مردي ديگر پس از آن كه پيامبر بهشت را توصيف كرد، زره خود را بيرون آورد ودور انداخت و خود را در انبوه دشمن انداخت و به آنان حمله برد تا كشته شد.







خلاصه



از ديدگاه عقل هيچ گونه مانعي نيست ، كه پيامبر و امام داراي علمي وسيع و دانشي گسترده باشند و هر چيز را بدانند و چيزي بر آنان پوشيده نباشد.



آيات قرآن و روايات بر علم غيب پيامبر و امام تأكيد و دلالت دارند، و مراد از آيات ورواياتي كه علم را به خدا نسبت مي دهند و آن را براي خدا مي دانند، علم ذاتي است ، نه علم موهبتي كه از خدا افاضه مي شود.



رواياتي كه از برخي امامان در مواردي مخصوص آمده كه ما علم به فلان چيزنداريم از باب تقيه و حفظ جان خود و شيعيان است .



علم به شهادت براي هر امام و به ويژه براي امام حسين (ع) زيان رساني به جان وانداختن نفس در هلاكت نبوده ، زيرا شهادت در راه خدا بالاترين سعادت و رستگاري است و كشته شدن در راه احياي اسلام و امر به معروف و نهي از منكر و ارشاد مردم وظيفة هر مسلمان است ، پس حركت براي انجام اين وظايف با علم به شهادت خودكشي نيست .