احياگري و اصلاح طلبي در نهضت حسيني
واژگان احيا و اصلاح
واژگان «احياء» و «اصلاح » در ادبيات ديني سابقة ديرينه اي دارد و استعمال آن به عصر نزول وحي برمي برگردد. اين دو واژه در برخي از آياتي كه خداوند بر پيامبر(ص) خاتم نازل كرده به كار رفته و سپس به متون و نصوص ديگر راه يافته است .
احياگري در فرهنگ قرآني
اين واژه در مواضع و موارد متعددي در قرآن آمده است كه معناي كلي آن ، به معناي زنده كردن ، حيات بخشيدن است . كه اين زنده شدن و يا زنده كردن ، در حوزه هاي مختلف مورد بحث است . و ما به آياتي كه باموضوع مورد بحث ، ارتباط نزديك تري دارد،اشاره مي كنيم :
ـ احياي افراد جامعه از مرگ مادي و معنوي توسط هم نوعان خويش .
(مَن ْ اَحي''اه''ا فَكَانَّم''ا أحْيَا النَاس جميعاً)؛ «هر كسي يك انسان را زنده كند، مثل اين است كه همه مردم را حيات بخشيده .»
ـ احياي جامعه به سبب اجراي احكام الهي .
(و لكم في قصاص حَي''اة ٌ يا اولي الالباب )؛ «در اجراي ِ حكم ِ الهي ِ قصاص براي شما حيات و زندگي است اي صاحبان عقل و خرد».
ـ احيا در پرتو ايمان و پذيرش دعوت خدا و رسولش .
قرآن كريم به مومنان نيز فرمان داده كه دعوت احياگرانة خداوند و پيامبر او رااجابت كنند:
(يا ايها الذين امنوا استجيبوا لله و لِلرَّسُول اِذا دَع''اكم لما يحييكم ). اي اهل ايمان چون خدا و رسول ، شما را به ايمان دعوت كنند اجابت كنيد تا به حيات ابدي رسيد.
مفسران ، مطالبي را از اين آيه برداشت كرده اند، برخي گفته اند: منظور از آن «دعوت ِ حيات بخش »، جهاد است ، زيرا به وسيله جهاد، دين عزت مي يابد. چنان كه علي (ع) مي فرمايد:
«فرض الله الجهاد عزاً للاسلام ».
و وقتي دين در جامعه عزّت يابد، آن جامعه ، جامعه اي زنده خواهد بود و در صورت رسيدن به فيض شهادت (در جهاد)، خود نيز حيات جاودانه مي يابد.
برخي نيز ايمان آوردن و پذيرش دعوت پيامبر را سبب «حيات دل و جان » و كفر راعلت مرگ آن دانسته اند.
گروهي هم اعتقاد به قرآن و فراگرفتن علم و دين را مايه حيات انسان به شمارمي آورند، زيرا كه مشابهت و مناسبتي ميان ناداني و دانايي با «مرگ و زندگي » وجود دارد.شماري از مفسران ، مقصود از دعوت حيات بخش را دعوت به سوي بهشت تعبير كرده اند،زيرا كه حيات جاوداني در آن جاست .
علامه طباطبايي گر چه همة اين برداشت ها را وجوهي مي داند كه مي توان آيه رابا آن تطبيق داد، ولي خود بر اين باور است كه اصولاً دعوت حق در همة ابعاد آن احياگراست . آموزه ها و احكام الهي انسان را براي درك زندگي حقيقي و معنوي آماده مي سازد وحياتي مي بخشد كه علم نافع و عمل صالح سرچشمة آن است ، آن چنان كه خداوندفرموده است :
(مَن ْ عمل صالحاً من ذكرٍ اَوْ أنْث''ي و هو مُؤمن فَلنُحْيينّه حَي''اة ً طَيّبة و لنجزينهم اجرهم بِاَحْسَن َ م''ا كانوا يعملون )، هر زن و مردي كه كاري نيك و شايسته كند، در حالي كه مؤمن باشد، هر آينه او را به زندگي پاك و خوش زنده بداريم و مزدشان را بر پايه نيكوترين كاري كه مي كردند پاداش دهيم ».
آية مورد بحث كه مي فرمايد: (اذا دعاكم لما يحييكم ) مطلق است و از اين كه شامل مجموع دعوت هاي رسول خدا(ص) كه ماية زنده شدن دل ها است ، و يا دسته اي ازدعوت هايش كه طبيعت احيا را دارد بشود، هيچ ابايي نداشته و هم چنين شامل نتايج دعوت او كه عبارت است از انواع زندگي هاي سعيده حقيقيه ، مانند زندگي اخروي در جوارخدا نيز مي شود. چون همه اينها را شامل مي شود، پس نبايد آية شريفة را مقيد كرده و....بلكه آية شريفه همان طوري كه گفتيم عام است و همه را شامل مي شود و هيچ دليلي نيست كه آن را از معناي عام و وسيعش برگردانيده و بگوييم مرادش اين وجه است يا آن وجه .
احياگري در نهضت حسيني
كلمة احيا و احياگري در سخنان امام حسين (ع) به معناي بيدار كردن ، بازگرداندن ارزش ها، زنده كردن انسان ها و جامعه اسلامي از خواب غفلت و بي خبري به كاررفته است .
امام (ع) در نامه اي به بزرگان بصره از آنها مي خواهد كه به كتاب الهي و سنت نبوي بينديشند و از واقعيت هاي جامعه غافل نباشند؛ سنت ها و روش هاي پسنديده مرده و ازميان رفته و بدعت ها و ارزش هاي جاهلي زنده و جاي آنها را گرفته است :
«و انا ادعوكم الي كتاب الله و سنة نبيه (ص) فان ّ السُّنَة قَدْ اُميتَت ْ و ان ّ الْبدعة قداُحييَت ْ و اَن ْ تسمعوا قولي و تطيعوا امري اهدكم سبيل الرشاد»؛ من شما را به پيروي ازكتاب خدا و راه و روش پيامبر فرا مي خوانم . زيرا هم اكنون سنت پيامبر از ميان رفته وبدعتها و احكام ناروا زنده شده است . پس اگر گوش به اين پيام من فرا دهيد و آن رابپذيريد، شما را به راه سعادت رهبري خواهم كرد.
هم چنين آن حضرت سبب پذيرش دعوت كوفيان را، هويت احياگرانة آن مي داندو مي فرمايد:
«ان ّ اَهْل الكوفة كَتَبوُا اِلَي َّ يَسْألونني ان اقدم عليهم لما رجوا من احياء معالم الحق و اماته البدع ».
از اين رو، در اين راه ، قاطع و بي ترديد گام برداشت ؛ زيرا كه قيام براي احياي حق وميراندن باطل را وظيفة ديني خود مي دانست :
«ما اهون الموت علي سبيل العزّ و احياء الحق ، ليس الموت في سبيل العزّ الاّ''حياة خالدة ، ليست الحياة مع الذّل الاّ الموت الذي لاحياة معه ».
اما به راستي اين احياي حق و زنده كردن سنت ها و روش هاي درست چه بود كه حسين بن علي 8 بر آن اصرار داشت و جان خود و يارانش را در پاي آن گذاشت ؟ترديدي نيست ، كه احياي سنت و ارزش هاي مورد پسند شارع و از ميان بردن شيوه ها وروش هاي غلط بود. از اين رو، حسين بن علي 8 «احياي سنت ها» و «اماته بدعت ها» راشعار خود قرار مي دهد و در سخنان نوراني خود آنها را به خوبي تبيين مي كند.
اصلاح طلبي در فرهنگ قرآني
اصلاح ؛ يعني سامان بخشيدن . در قرآن كريم واژه هاي اصلاح ، مصلح ،مصلحون و مشتقات آن بارها به كار رفته است و انسان هايي كه در انديشة اصلاح جامعه و در صدد سامان دادن كار مردم هستند، ستايش شده اند.
واژه هاي فساد، افساد و مفسدان در مقابل اصلاح بارها مطرح شده و از زورمداران ،زراندوزان و طاغوتيان به عنوان مفسد و فساد گران ياد شده و تعبيرهاي بسيار كوبنده ونكوهش كننده اي نسبت به آنها به كار گرفته شده است .
قرآن كريم ، رسالت بزرگ همة پيامبران و اولياي الهي را اصلاح در زندگي مادي ومعنوي انسان ها معرفي مي كند و رسولان حق را مصلح مي نامد.
شعيب پيامبر(ص) هدف رسالت و مأموريت اصلي خود را اصلاح امور مردم معرفي مي كند و مي گويد:
(اِن ْ اريد الاّ الاْصْلا''ح مَا اسْتَطَعْت و ما توفيقي اِلاّ'' بالله عليه توكلت و اليه اُنيب )؛ من هيچ انگيزه اي جز اصلاح امر شما ندارم و از خدا توفيق مي طلبم و بر او توكل كرده و به درگاه او پناه مي برم ».
او از ابتداي فعاليت خويش ، به سامان بخشي و نيكوسازي معيشت دنيايي و رفع فساد و تباهي در روابط اقتصادي آنان مي پردازد و با دعوت و ترغيب فراوان ، آنان را به تبعيت از مقررات و دستورالعمل هاي ديني به منظور اصلاح همه شئون مادي و معنوي حيات دنيايي دعوت مي كند.
از ديدگاه قرآن ، رسالت اصلي دين ، اصلاح فكر و عقل بشر است و پايداري و ابقاي جوامع ، در گرو اصلاح طلبي و اصلاح گرايي است . و سرانجام ِ نيكو و پاداش نيك نيز از آن اصلاح گران است .
از ديدگاه قرآن ، اصلاح بشر تنها در پرتو اجراي قوانين كتاب آسماني و دين خدا،امكان پذير است . تعاليم قرآني به ما مي آموزد كه علاوه بر پيامبران و پيشوايان دين واولياي الهي ، همه كساني كه به كتاب آسماني و قوانين و احكام الهي تمسك جويند، راه تقوا و عفاف را بپويند، در برابر پروردگار سر تسليم فرود آورند و قادر به اصلاح امور مردم باشند ؛ جزء مصلحان هستند.
در قرآن به همان اندازه كه از حركت هاي اصلاحي دفاع مي شود، به حركت هاي ضد اصلاحي حمله مي گردد، هر چند رهبران آن به ظاهر مدعي اصلاح طلبي باشند؛ به عنوان مثال ، ادعاي اصلاح طلبي منافقان به شدت تخطئه شده است :
(و اِذا قيل لَهُم لا''تُفْسِدوُا فِي الارض قالوا انما نحن مصلحون الا انهم هُم ُالْمفسدون و لكن لا''يَشعرون )؛ هر گاه به آنها گفته شود در زمين فساد نكنيد، مي گويند:ما فقط اصلاح گرانيم ، آگاه باشيد كه اينها مفسدانند و خود هم به دقت درك نمي كنند.
«اصلاح طلبي يك روحية اسلامي است . هر مسلماني به حكم اينكه مسلمان است خواه ناخواه اصلاح طلب و لااقل طرفدار اصلاح طلبي است ، زيرا اصلاح طلبي هم به عنوان يك شأن پيامبري در قرآن مطرح شده و هم مصداق امر به معروف و نهي از منكراست .»
ويژگي هاي مصلح
انجام حركت اصلاحي ِ همه جانبه ، در گرو دارا بودن ويژگي ها و صفاتي بايسته است كه متصديان صالح بايد واجد آن باشند.
مردم قبل از آن كه به گفته افراد بنگرند، نوعي ارزيابي كارشناسانه و دقيق نسبت به اعمال ، رفتار و خصوصيات مدعيان اصلاح دارند و در چهار چوب آن اوصاف و زمينه ها،عملكرد و گفته هاي افراد را ارزيابي مي كنند.
در اين قسمت ، گذرا به چند صفت ِ مصلحان اشاره مي كنيم :
1ـ اصلاح خويش (خودسازي )
نخستين گام در هر حركت اصلاحي ، از نگاه دين ، اصلاح خويشتن يا جهاد بانفس است كه به «جهاد اكبر» معروف است .
امام علي (ع) مي فرمايد:
«عَجِبْت ُ لِمَن ْ يتصدي لِاِصْلا''ح الناس و نفسه اَشَدّ شي ءٍ فساداً فلايصحلها ويتعاطي اصلاح غيره ؛ «تعجب مي كنم از كسي كه متصدي اصلاح مردم مي شود، درحالي كه خودش فاسد است و خود را اصلاح ننموده و به دنبال اصلاح ديگران مي باشد».
شبيه به اين حديث ، از امام معصوم آمده است :
«چطور كسي ادعاي اصلاح ديگران را دارد، در حالي كه هنوز خودش را اصلاح نكرده است .»
فلذا مصلحان راستين ، پيش از دعوت به اصلاح ديگران ، بايد به اصلاح خويش بپردازند.
بنابراين هر حركت اصلاحي ، رهبري صالح و مصلح مي خواهد.
2ـ شناخت داشتن از اقدام اصلاحي خود
مصلح بايد شناخت كافي از اصلاح داشته باشد، تا عملش به جاي اصلاح ، به افساد نكشد. امام علي (ع) مي فرمايد:
«عشرة يفتنون انفسهم و غيرهم و يريد للصّلاح و ليس بعالم ٍ». «ده نفرند كه خودو ديگران را به مشكل گرفتار مي كنند: يكي از آنان اصلاح طلبي است كه عالم و آگاه به اصلاح نيست .»
يك مصلح بايد مثل طبيب ، اول درد را شناسايي و سپس درمان را ارائه دهد. وبايد بداند كه هر دردي ، درمان خاص خود را دارد و هر فسادي ، اصلاح خاص خود رامي طلبد، به قول مرحوم شرف الدين :
«لا ياتي الصلاح اِلاّ مِن ياتي الفساد؛ صلاح را از همان راهي وارد جامعه كنيد كه فساد را وارد كرده اند.»
بنابراين ، كسي كه در جاي گاه اصلاحات سياسي ، اجتماعي ، و فرهنگي و ديني قرار مي گيرد، بايد به احكام و قوانين الهي آشنا و عالم باشد و صلاح و فساد را كاملاًبشناسد.
3ـ حق گرايي و حق طلبي
ويژگي ديگر مصلح آن است كه تمام اقدام هايش براساس حق و حق مداري باشد. و اسير نفس ، مال و دنيازدگي نشود.
به تعبير امام علي (ع):
«لا يمنعكم رعاية الحق لاحد عن اقامه الحق عليه ؛ مبادا رعايت و بزرگداشت كسي مانع شما از اجراي حد گردد».
علي (ع) كه انگيزة خود را اصلاح امور جامعه مطرح مي كند، اين اصلاح طلبي را درمحور احياء حق مي داند:
«و الله لَهي اَحَب ّ الي ّ مِن امرتكم اِلاّ اَن ْ اقيم حقاً او ادفع باطلاً؛ به خدا سوگند! هرآينه اين كفش كهنه در نزد من از حكومت كردن بر شما محبوب تر است ، مگر اين كه اقامه حقي بكنم يا باطلي را دفع كنم .»
حضرت حق محوري را در حركت اصلاحي خود اصلي مسلّم مي داند.
و امام حسين (ع) كه انگيزه قيام خود را اصلاح طلبي ، براساس حق طلبي و حق گرايي مي داند، مي فرمايد:
«اَلا'' ترون ان ّ الحق لا'' يُعْمل به و ان ّ الباطل لايتناهي عنه ليرْغب المؤمن في لقاءاللّ''ه محقاً؛ آيا نمي بينيد كه به حق عمل نمي شود و از باطل پيشگيري نمي شود؟ پس سزاوار است كه مومن براي ملاقات خدا مشتاق باشد.»
بنابراين ، اصلاحات امام حسين (ع) در مسير اجرا و اقامه حق در جامعه مي باشد. واگر چنين شد، آن اصلاح ، يك اصلاح ديني و اسلامي مي شود.
4ـ صداقت و اخلاص
ديگر ويژگي مصلح ، آن است كه در كار خويش صداقت داشته باشد و با تمام اخلاص ، درصدد كمك كردن به مردم و نجات جامعه از بدبختي و فساد باشد. رمزجاودانگي قيام امام حسين (ع) كه مرزهاي زماني و مكاني را در نورديد، صداقت واخلاص او بود. كه در آخرين لحظه هاي زندگي فرمود:
«الهي رضاً بقضائك ، تسليماً لامرك ، لا معبود سواك ؛ خدايا راضي هستم به قضاي تو و تسليم هستم در مقابل اوامر تو و هيچ معبودي جز تو نيست ».
اين ويژگي ها، براي كسي كه ادعاي اصلاح جامعه را دارد ضرورت دارد. هم چنين پرهيز از به كارگيري ابزار نامشروع براي رسيدن به اهداف مشروع ، پرهيز از سازش كاري و ملاحظه ، قاطعيت و صراحت و شجاعت ، برنامه عملي داشتن ، واقع بيني و وسعت فكر وانديشه از ويژگي هايي است كه براي مصلح لازم و ضروري است .
اصول و مباني احياگري و اصلاح طلبي در نهضت حسيني
در خصوص اصول و مباني احيا و اصلاح ، كلامي عميق و زيبا از امام حسين (ع)وجود دارد، كه مي تواند راه گشاي كار ما باشد. امام حسين (ع) حركت اصلاحي خود راالگويي از سيره و روش پيامبر(ص) و علي (ع) مي داند.
امام در وصيت نامة خود كه هنگام حركت از مدينه به سوي مكه ، براي محمدمشهور به ابن حنيفه نگاشت ، هويت حركت احياگرانه و اصلاح طلبانه خود را بيان مي كند.
آن حضرت پس از بيان عقيده خويش دربارة توحيد، نبوت و معاد مي نويسد:
«و اِنّي لَم ْ اخرج اَشراً و لا بَطَراً و لا مُفْسِداً و لا ظالماً و اِنّما خَرَجْت ُ لِطَلَب ِالاِصْلاح في امَّة ِ جدّي (ص)، اُريدُ اَن ْ ''امر بِالمَعْروف و اَنْهي '' عن المنكر واسير بسيرة جدّي و اَبي علي ّ بن ابيطالب (ع)؛ من از روي هوس ، سركشي ، تبه كاري وستمگري قيام نكردم ، تنها به انگيزة اصلاح در امت جدّم برخاستم . مي خواهم به نيكي ها فرمان دهم واز بدي ها باز دارم و روش جدّ خود و پدرم علي بن ابي طالب را دنبال كنم .»
امام حسين (ع) در سخنراني خود در سرزمين «مِني ''» خود را مصلح معرفي و همان سخنان پدر بزرگوارش را تكرار مي كند:
«اَللّهم انك ّ تَعْلم انّه لَم ْ يكن ما كان َ منّا تَن''افُساً في سلطان ، و لا الْتِماس َ مِن ْ فُضُول الْحُطام ، و لكن ْ، لَنُرِي المعالم مِن ْ دينك ، و نُظْهِرُ الاصلاح في بلادك و يَأمُن مظلمون من عبادك و يُعْمل بفرائضك و سُنَنَك و احكامك ...؛ پروردگارا! تو مي داني اين حركت ما نه به خاطر رقابت بر سر حكومت و قدرت ، و نه به منظور به دست آوردن مال دنيا است ،بلكه به خاطر آن است كه نشانه هاي دين تو را به مردم بنمايانم و اصلاحات را در كشوراسلامي اجرا كنم ؛ تا بندگان ستم ديده ات از چنگال ظالمان در امان باشند و واجبات واحكام و سنت هاي تعطيل شده تو دوباره اجرا گردد.»
امام حسين (ع) كه اين سخنراني را در ايام حج در جمع صحابه بزرگ پيامبر وتابعين در زمان معاويه ايراد فرمودند، با صراحت از اصلاحات سخن مي گويد و با همان صراحت و شفافيت ، اصول و مباني اين حركت اصلاحي را بيان مي دارد. اين اصول ومباني در چهار اصل ِ بنيادين بيان شده است . همين جمله هاي نوراني را علي (ع) در نهج البلاغه بيان فرمود و اهداف و انگيزة فعاليت هاي خود را بر اين مباني استوار مي ساخت .
الف ) بازگشت به اصول واقعي اسلام
«لنري المعالم من دينك »: نشانه هاي محو شده راه خدا را ـ كه همان اصول واقعي اسلام است ـ بازگردانيم ». يعني بازگشت به اسلام نخستين و اسلام راستين ، بازگرداندن اصول محو شده ، احياي آنچه از اين نشانه ها محو گشته و يا كم رنگ شده ، از بين بردن بدعت ها و جاي گزين ساختن سنت هاي اصيل اسلامي ؛ يعني اصلاح در فكرها وانديشه ها و تحولي در روح ها و ضميرها و قضاوت ها در زمينة خود اسلام .
ب ) تحوّل بنيادين در اوضاع زندگي مردم
«و نظهر الاصلاح في بلادك »: حاكم نمودن اصلاح در كشور. اصلاح اساسي وآشكار و چشم گيري كه نظر هر بيننده را جلب نمايد و علائم بهبودي وضع زندگي مردم درآن كاملاً هويدا باشد، را در شهرها و مجامع به عمل آوريم ؛ يعني تحولي بنيادين دراوضاع زندگي خلق خدا.
ج ـ تحول بنيادين و اساسي در روابط اجتماعي
«يَأمن المظلومون مِن عبادك »: ايجاد محيطي امن براي عبادگان خدا.
بندگان مظلوم خدا از شر ظالمان امان يابند، و دست تطاول ستم كاران از سرستم ديدگان كوتاه شود؛ يعني اصلاح در روابط اجتماعي انسان ها.
د ـ تحولي ثمربخش و اسلامي در نظام هاي مدني و اجتماعي
«ويُعْمل بفرائضك و سننك و احكامك »؛ عمل به قوانين ، احكام و سنت هاي تعطيل و فراموش شده .
مقررات تعطيل شدة خدا و قانون هاي نقض شدة اسلام ، بار ديگر به پا داشته شودو حاكم بر زندگي اجتماعي مردم گردد.
شهيد مطهري در اين باره مي فرمايد:
«هر مصلحي كه موفق شود اين چهار اصل را عمل سازد، افكار و انديشه ها رامتوجه اسلام راستين سازد و بدعت ها و خرافه ها را از مغزها بيرون براند، به زندگي عمومي از نظر تغذيه و مسكن و بهداشت و آموزش و پرورش سامان بخشد، روابط انساني انسان ها را براساس برابري و برادري و احساس اخوت و همساني برقرار سازد، و ساخت جامعه را از نظر نظامات و مقررات حاكم طبق الگوي خدايي اسلامي قرار دهد، به حداكثرموفقيت نائل آمده است ».
امام حسين (ع) تاكيد مي كند كه اصول مزبور، مخدوش و مغفول واقع شده اند. پس كسي را طلب مي كند كه براي سامان بخشيدن به ناهنجاري ها و احياي سنت ها وارزش هاي مقدس جامعه عصر نبوي قيام كند، و البته اين كار بزرگ ، مصلحي خود ساخته و به دور از شائبه هاي قدرت پرستي ، دنيا دوستي و رفاه طلبي مي خواهد كه امام دروصيت نامة مذكورش بر اين مطلب تأكيد مي كند.
ابعاد احياگري و اصلاح طلبي در نهضت حسيني
امام حسين (ع) حركت احياگرانه و اصلاح طلبانة خود را در ابعاد مختلف وحوزه هاي گوناگون آغاز كرد، كه در اين قسمت به برخي از مهم ترين آنها اشاره مي شود:
الف ) اصلاح سياسي و مبارزه با سلطة باند اموي
ابوسفيان در حدود بيست سال با پيامبر(ص) جنگيد و در حدود پنج شش سال آخر،قائد اعظم تحريم ، عليه اسلام بود. ولي متأسفانه به دليل سياست هاي قومي خلفا، پس ازده سال از وفات پيامبر(ص)، پسر او معاويه ، كه هميشه دوش به دوش و پا به پاي پدرش بااسلام مي جنگيد، والي شام و سوريه شد و سي سال بعد از وفات پيغمبر، خليفه واميرمؤمنان گرديد.
امويان ، ثروت و سياست را به دست آوردند، اما ديانت را هرگز و چون به حكومت رسيدند، تظاهر به دين و مومن نمايي را به جاي آن برگزيدند و روحانيون بي تقوا، مانندابوهريره را به كار گرفتند. دنياداران به دليل وجود رقيبان بر دنياي خود هراسناك بودند وگاه ناخشنود، و دين داران به اين دليل كه دين در مخاطره و تهديد قرار گرفته بود، برمي آشفتند. اين است كه هم زبير و عبدالله بن زبير و... و هم مقداد و ابوذر و عمار و حجرو... همگي سر به شورش برداشتند.
در ماجراي قتل عثمان دستة قدرت طلبان و دنياداران ، بيشترين دخيل بودند.عمرو عاص خود مي گفت كه بر هيچ چوپاني نگذشتم ، مگر اين كه او را به قتل عثمان تحريك كردم .
معاويه با اين كه پروردة عثمان بود، فكر كرد كه از مردة عثمان بيشتر مي توان سودبرد، تا از زندة او؛ هم از نظر برانگيختن احساس ها براي بيرون كردن مخالفان و رقيبان ازصحنه و هم از جهت قبضه قدرت .
معاويه برخي را به تهديد و برخي را به تطميع به سوي خويش متمايل كرد و علي هم چنان پايدار به عنوان دشمن اصلي او باقي ماند. اين بود كه از دشنام و جعل احاديث عليه او و تهمت و منع نقل فضايل او و از ميان بردن دوستان و يارانش و هر كار ديگري كوتاهي نكرد. علاوه بر اينها در اين دوره ، كساني چون حكم بن عاص ـ كه پيامبر خدا(ص)آنان را از جامعه مسلمانان طرد كرده بود ـ به فرماندهي ولايات گماشت و مروان را نيزچندان قدرت بخشيد كه به جاي خليفه فرمان مي داد و قلمرو حكومت را چندان گسترش داد كه «فلسطين » و «حمص » را هم بدان افزود و رهبري و قيادت سپاهي چهارگانه را به وي سپرد و براي او كه پول و نيروي بسيار گرد آورده بود، زمينه اي ساخت كه در زمان علي (ع) در برابر آن حضرت ايستاد و خواهان ادامه سلطنت خود شد. هر چند كه معاويه اززمان خليفه هاي پيشين به فرمانداري برگزيده شده بود، اما اين اقتدار و افسار گسيختگي را نداشت .
عزم امام حسين (ع) براي اصلاح سياسي و ساختار حكومتي و تحقق حكومت ديني ، به ويژه پس از مرگ معاويه و روي كارآمدن يزيد، آشكارتر و راسخ تر شد. زيرا كه سلطة باند اموي گسترده تر و يزيد بسي بي پرواتر از پدر خويش به نابودي هم سنت پيامبرو اصول و ارزش هاي ديني پرداخته بود. از اين رو در برابر بيعت خواهي يزيد ايستاد واظهار داشت :
«انا لله و انا اليه راجعون و علي الاسلام ، السلام اذ قَدْ بُليت الاُمه براع مثل يزيد»؛
همه از خداييم و به سوي او مي رويم ، بنابراين بايد با اسلام خداحافظي كرد كه امت اسلامي به فرمانروايي چون يزيد گرفتار آمده است .»
«و قد سمعت ُ رسول الله(ص) يقول : الخلافة محرمة ٌ علي ''ال ابي سفيان ...؛
من از رسول خدا(ص) شنيدم فرمود: خلافت بر دودمان ابوسفيان و طلقاء و فرزندان طلقاء حرام است ».
اگر معاويه را بر منبر من ديديد شكمش را بشكافيد. «به خدا سوگند! اهل مدينه اورا بر منبر جدّم ديدند و به فرمانش عمل نكردند؛ از اين رو خدا آنان را به فرزندش يزيدگرفتار كرد. خدا عذابش را در آتش بيفزايد».
اين جاست كه امام نوك پيكان اصلاح خود را متوجه ساختار حكومت و رهبري جامعه مي كند و تمام تلاش خويش را در جهت افشاي حكومت ظالم و مستبد اموي به كار مي گيرد. و فرمود:
«فياعجبا! و مالي لا اعجب و الارض من غاش غشوم و متصدق ظلوم و عامل علي المومنين بهم غير رحيم ؛ شگفتا! و چرا در شگفت نباشم كه زمين در تصرف مردي دغل و ستم كار و ماليات بگيري نابكار است ، حاكمي است بر مومنان كه نسبت به آنهامهرباني ندارد.
و نيز فرمود:
«نحن اهل البيت اولي بولاية هذا الامر عليكم من هولاء المدعين ما ليس لهم ».ما خاندان پيامبر(ص) از اين ها كه ادعاي دروغ دارند و با شما به ستم و دشمني رفتارمي كنند به ولايت و رهبري برتريم .»
بنابراين ، اصلاح ساختار حكومت و رهبري تشكيل حكومت اسلامي حقيقي ،يكي از مهم ترين ابعاد نهضت حسيني است .
ب ) اصلاح اجتماعي و بدعت ستيزي ، خرافه زدايي و احياي سنت نبوي
يكي از ابعاد اصلاح گري امام حسين (ع) مقابله با بدعت ها، پيدايش اختلافات طبقاتي و دور شدن و انحراف از سنت نبوي بوده است . هنگامي كه صحابه پيامبر(ص) وپيروان علي (ع) به اين ناهنجاري هاي اجتماعي لب به اعتراض مي گشودند، به امر خليفه شكنجه مي شدند و يا نفي بلد و تبعيد مي گرديدند؛ چنان كه ابن مسعود، صحابة بزرگ پيامبر(ص) در پاي منبر عثمان بر او اعتراض كرده و پاسخ عثمان اين بود كه او را از مسجداخراج كنيد، و مأموران او را كشان كشان روي زمين كشيدند و پس از بيرون بردن ازمسجد، آن قدر او را به زمين كوبيدند كه استخوان هايش درهم شكست . خليفه به اين هم بسنده نكرد، بلكه فرمان داد كه حقوق وي را نيز قطع كنند و حتي عيادت از او را در بستربيماري ممنوع كرد.
عمار ياسر صحابة ديگر پيامبر نيز بارها نزد عثمان شتافت و به روش او بانگ اعتراض داشت . پند عمار اين بود كه بيت المال را از دسترس اغنيا دور نگه دار و به شيوه اي درست و عادلانه بپرداز؛ و دست از تعصب قومي بردار و خانواده و منسوبان خويش را برمردم مسلط مساز! عثمان اين بار خود با عصايش بر عمار حمله كرد و ضرباتي چند برصورتش نواخت . غلامانش نيز به پيروي از وي ، صحابة پيامبر را كتك زدند.
ابوذر نيز در برابر اين نابساماني ها و كردارهاي ناشايست تاب نياورد و روزي فريادبرآورد:
«اي عثمان ! كارهاي تازه اي در پيش گرفته اي كه ما با آن آشنايي نداريم . به خداسوگند! كردار، تو نه در قرآن پيدا مي شود نه در روايات پيامبر. به خدا سوگند! مي بينم كه نور حق خاموش مي گردد، باطل زنده مي شود و سودجويي رواج دارد. اي ثروتمندان ! با فقراهمراهي كنيد، كه خداوند فرمود: به آنان كه طلا و نقره ها را انبار مي كنند و در راه خدا انفاق نمي نمايند، بشارت بده كه با آهن گداخته پيشاني ، پهلو و پشت شما را داغ مي كنند.
پرده هاي حرير آويزان ساخته ايد، متكاهاي ديبا تهيه كرده ايد و به خوابيدن روي بسترهاي نرم خو گرفته ايد، اما پيامبر خدا روي حصير مي خوابيد. غذاهاي رنگارنگ دراختيار شماست ، ولي محمد(ص) از نان جوين سير نمي گرديد.
ابوذر به شام تعبيد شد، اما در شام كردارهايي از معاويه ديد كه كارهاي عثمان دربرابرش ناچيز مي نمود.
هنگامي كه معاويه «قصر الخضراء» كاخ سبز را بر پا مي داشت ، ابوذر برايش پيغام فرستاد: اي معاويه ! اگر اين كاخ سبز را از بيت المال ساخته اي ، به ملت خيانت ورزيده اي واگر از اموال خود ساخته اي ، اسراف كرده اي !
اين حق گويي ، واكنش معاويه را برانگيخت و او را ناگزير ساخت كه براي عثمان گزارش هايي دروغين بفرستد. از اين رو، طبق فرمان خليفه ، او را بر شتري چموش و بدخوو بي روپوش نشاندند و مأموران سنگ دلي بر وي گماشتند كه شتر را با شتاب مي راندند؛آن گونه كه چون به مدينه رسيدند گوشت هاي ران هايش فرسوده ، و پيكرش كوبيده شد.
به هر حال عثمان از تحقير، تهديد و دشنام به اين صحابة بزرگ رسول خداكوتاهي نكرد، ولي هنگامي كه از بستن دهان حق گويش نااميد شد، خواست تا با پرداخت دويست دينار به ابوذر وي را رام و خاموش سازد.
اما ابوذر هشيارتر و پاك تر از آن بود كه فريفتة مال و منال دنيا شود و از اين رو به فرستادة عثمان گفت :
«آيا عثمان به همين اندازه كه به من داده به مسلمانان ديگر هم داده است ؟»نمايندة عثمان پاسخ داد: «نه ». ابوذر گفت : «پس من هم يكي از مسلمانانم ، آنچه ديگران طاقت آن را دارند من هم طاقت آن را دارم ! پول ها را باز گردانيد.»
عثمان چاره اي جز تبعيد ابوذر نيافت و گواهي پيامبر بر راست گويي و درست كاري ابوذر را، كه علي (ع) بر آن تاكيد داشت ، ناشنيده انگاشت .
شگفت اين كه از ترس خليفه جز علي (ع) و حسين (ع) و عمار و عقيل ، هيچ مسلماني به بدرقة اين صحابي صادق و صالح نشتافت .
آري ، ابوذر به جرم اعتراض به كج رفتاري هاي خليفه به بيابان بي آب و علف ربذه تبعيد شد و در آن جا تنها جان باخت .
هنگامي كه عثمان دستور داد عمار ياسر را به خاطر اعتراض هايش عليه اسراف كاري هاي مزبور، كتك بزنند، عايشه بر وي فرياد زد:
«كه اين موي و جامه و كفش پيامبر است كه هنوز نفرسوده است ، ولي شما سنتش را از ميان برده ايد.»
در اين اوضاع و احوال ، معاويه توانست با ترفند و سياست بازي ، هنگام مصاف باعلي (ع) در طليعة شكست ، با افراشتن قرآن به نوك نيزه ها مردم را بفريبد و ماجراي حكميّت را تحميل كند و قرآن ناطق را از مردم بگيرد و با به شهادت رساندن عمار ياسر ومومنان ديگر، باز هم در حفظ قدرت خويش پيروز و كام ياب باشد. ماجراي جمل و نهروان در هر صورت ، برخاسته از اين ستيز است .
هم چنين با تداوم بخشيدن به سياست تهديد و تطميع مردم در دوران امام حسن (ع) توانست از وحدت و پيروزي لشگر آن حضرت پيش گيري كند و با تحميل قرارداد صلح ، نتيجه را به سود خود تغيير دهد.
نفوذ در ميان نيروهاي وفادار به امام و توطئه براي از ميان بردن آن حضرت ، كه متاسفانه كارساز هم واقع گرديد، غرور و گردن فرازي و نخوتي را در پي داشت كه جاودانگي حكومت اموي را در ذهنش ترسيم مي ساخت ، لذا با موروثي كردن سلطنت درخاندان خويش و بيعت گرفتن از مردم براي يزيد، آشكارا بدعتي ديگر نهاد و دگر بار سر ازسنت برتافت .
اينك كه برخي صحابه پيامبر از ميان امت رخت بر بسته و به ديار باقي شتافته اندو نه تنها علي و حسن به شهادت رسيده اند، بلكه عمار ياسر و ابوذر و حجر بن عدي وصعصعة بن سوهان نيز به ايشان پيوسته اند، و ديري نمي پايد كه مقداد و رشيد هجري نيز دستگير و مصلوب مي شوند. حسين (ع) به عنوان فرزند پيامبر و وارث او، در برابرارتجاع ، فساد بدعت ، ستمگري و منكري كه جامعه اسلامي را در برگرفته بود، چه واكنشي بايد نشان دهد؟
اكنون كه به جاي خانة ساده پيامبر و مسجد مدينه ، كاخ سبز معاويه و قصرهاي كوفه و شام خودنمايي مي كند، و به جاي محمد(ع) و علي (ع)، شرك پيشه گان منافق ،حكم روايي مي كنند و بدتر از آن ، جوان جاهل و شراب خوار و عياشي كه جز به شراب خواري و ميمون بازي و قمار بازي و سگ بازي و لودگي و شهوت راني به چيزي نمي انديشد، به عنوان خليفة مسلمانان بر كرسي سلطنت مي نشيند و به زور مي خواهد ازبزرگان قوم حتي فرزندان پيامبر بيعت بگيرد.
اين جاست كه حسين (ع) به عنوان مصلح اجتماعي و احياگر سنت فراموش شده پيامبر(ص) وارد مبارزه مي شود و صريحاً بيان مي كند:
«انما خرجت ُ لِطَلَب ِ الاْصِْلاح في امة جدي ؛ همانا من براي اصلاح امت جدم و ازبين بردن انحراف ها و بدعت ها و ناهنجاري هاي اجتماعي دست به قيام زدم ».
و هم چنين در نامه اي به سران قبايل بصره مي نويسد:
«و قد بَعَثْت ُ رسوُلي اليكم بهذا الكتاب و انا اَدْعوُكم الي ِ كتاب ِ الله و سنّة نبيّه (ص)، فان ّ السنة قد اُميتت و ان البدعة قد اُحيْيَت ِ و اِن تسمعوا قولي و تطعيوا امري ،اَهْدِكم سَبيل َ الرّشاد(ع)؛ اينك پيك خود را با اين نامه به سوي شما مي فرستم . شما رابه كتاب و سنت پيامبر دعوت مي كنم ، زيرا در شرايطي قرار گرفته ايم كه سنت پيامبر به كلي از بين رفته و بدعت ها زنده شده است . اگر سخن مرا بشنويد و امر مرا اطاعت كنيد،شما را به راه راست هدايت خواهم كرد».
3ـ اصلاح فرهنگي و مقابله با ناهنجاري ها
يكي ديگر از ابعاد حركت اصلاحي امام حسين (ع) افشاگري به ناهنجاري هاي فرهنگي و اخلاقي مي باشد كه ناشي از عملكرد بد حكومت است . امام (ع) در سخنراني خود در «مني » به اين موضوع اشاره مي كند و مي فرمايد:
«اي دانشمندان و روشن فكران ! شما گروهي هستيد كه بر دانش و نيكي وخيرخواهي شهرت يافته ايد...شما به چشم خود مي بينيد كه پيمان هاي الهي رامي شكنند و با قوانين خدا به مخالفت برمي خيزند. افراد كور و لال و زمين گير در كشوراسلامي بدون سرپرست و مراقب مانده اند و به آنها رحم نمي شود. با سازش كاري وهمكاري و مسامحه با ستمگران خود را آسوده مي داريد. زمام امور در دست كساني است كه عالم به دين خدا نيستند. ستمگران را بر مقدرات خود مسلط ساختيد».
آن حضرت در ادامه ، به ناهنجاري هاي فرهنگي و اخلاقي ، مانند: رواج ستمگري ،گسترش فساد و فحشاء در جامعه ، تضييع حقوق مستضعفان ، بي تفاوتي مردم در برابرحرمت شكني مقدسات ، بي توجهي مردم به شكستن حريم ِ حرمت قرآن و سنت پيامبر،نفوذ يافتن شبهه پراكنان در مراكز فرهنگي ، دنياگرايي و دنيازدگي دانشمندان ، سپرده شدن امور فرهنگي به دست تنگ مايگان علمي ، انحراف از آموزه ها و ارزش هاي ديني اشاره مي كند.
آن حضرت در راه عراق در منطقه «ذي حسم » ايستاده ، حمد و ثناي خداوند به جاي آورد و فرمود:
«اِنّه قَدْ نَزَل بنا مِن الاَمِرْ ما قد ترون ، و ان ّ الدنيا قَدْ تَغيّرت ْ و تَنَكرت ْ و اَدْبَرَمعروفها، وَ اسْتَمَّرت ْ جِدّاً و لم يبق اِلاّ صُبابَة ٌ كَصبابِة ِ الاِناء، و خَسيس عَيش ٍ كالمرعي االوَبيل ، اَلا ترون اَن َّ الحق لايعمل به و ان َّ الباطل لايتناهي عنه ، لَيَرغَب َ المؤمن في لقاءالله محُقاً، فاني لا اَري الموت اِلاّ سعادة ً (شهادة ً) و لاالحياة مع الظالمين اِلاّ بَرَما. ان َّالناس عبيد الدنيا و الدين لَعِق ٌ علي السنتهم يحوطونه مادرَّت علي معاشيهم فاذامُحِصّوا بالبلاء قل ّ الديانون ؛ كار ما به اين جا كشيده است كه مي بينيد. چهرة دنيادگرگون و ناسازگار شده ، نيكي اش پشت كرده ، با شتاب در گذر است و از آن ، جز اندكي همچون ته ماندة ظروف بيش نمانده است كه آن نيز زندگي پستي است ، همچون چراگاهي سخت و خطرناك . آيا نمي بينيد كه به حق عمل نمي كنند و از باطل بازنمي دارند؟! در چنين شرايطي مؤمنان را بايسته است كه خواهان ديدار خدا ]و شيفتة شهادت [ باشند كه من چنين مرگي را جزء سعادت ]شهادت [ و زندگي در كنار ظالمان راجز ننگ و خواري نمي بينم . حقاً كه مردم بندگان دنيايند و دين ، ناچيزي بي جان برزبانشان است ]لقلقه زبان [ كه بر گردش تا آنجا حلقه مي زنند كه دنياشان در فراخ باشد وهر گاه با بلا آزموده شوند، دينداران اندك گردند.»
و هم چنين آن حضرت در منطقه «بيضه » براي هر دو سپاه (سپاه خودش و سپاه حرّ) سخن گفت و آنها را به ناهنجاري هاي فرهنگي جامعه و انحرافي كه حاصل شده آگاه كرد و فرمود:
«ايها الناس : اِن ّ رسول ُ اللّ''ه (ص) قال :
مَن رَاي سلطاناً جائراً مُستحلاً لِحرُم الله ، ناكثاً لِعهدالله ، مخالفاً لِسُنة ِ رسول ِ اللّ''ه يُعمل ُ في عبادِالله باِلاثم و العدوان فَلَم يُغير عليه بِفعل ِ و لاقول ، كان حقاً علي الله اَن يدخله اَلا و ان ّ هؤلاء قَد لَزِموُا طاعة الشيطان ، وَ تركوا طاعة الرحمن ، و اظهروا الفَساد،و عطلوا الحدود، وَ استأثروا بالفي ، و احلوا حرام الله ، و حرموا حلاله ُ، و انا احق ّ مِن غير»؛ هان اي مردم ! همانا رسول خدا(ص) فرمود:
هر كه فرمان روايي ستمگر را ببيند كه حرام هاي خدا را حلال مي شمرد، پيمان خدا را مي شكند، با سنت رسول خدا(ص) مخالفت كرده ، در ميان بندگان خدا با گناه وتجاوز رفتار مي كند و او با كردار و گفتار خود بر او قيام نكند، بر خداست كه او را در جاي گاه ]پست و عذاب آور[ آن ستمگر در آورد.
بدانيد اينان به پيروي از شيطان چسبيده ، اطاعت خداي رحمان را ترك گفته ،تباهي ها را آشكار ساخته ، حدود خداوند را تعطيل كرده ، بيت المال را در انحصار خوددرآورده ، حرام خدا را حلال و حلال خدا را حرام ساخته اند و من از هر كس ديگر سزاوارترم كه بر اينان شوريده و در برابرشان بايستم ».
نتيجه
حركت احياگرانه و اصلاحي امام حسين (ع) حركتي است كه شامل تمام زواياي جامعه آن روز و جوامع بعدي مي گردد، همه نواقص و كاستي ها را شناسايي مي كند و طرح و برنامه هايي را بر اساس مباني قرآن و سنت پيامبر(ص) و سيرة علي (ع) براي مقابله باآنها عرضه مي دارد.
نمي توان و نبايد هيچ يك از ابعاد و جنبه هاي اصلاحات را ناديده انگاشت وبعضي را شدت بخشيد و از برخي چشم پوشيد و از شتاب بازداشت . اگر بنا داريم حسين واردر همة ابعاد اصلاحاتي را دنبال كنيم ، بايد با حفظ مباني قرآني و ديني و در چار چوب ارزشهاي اسلامي چنين كنيم .
مقام معظم رهبري در خطبه هاي نماز جمعه و سخنراني هاي عمومي ، اصول وابعاد مختلف اصلاحات ، در جامعه امروز را بيان فرمودند، كه بدون شرح و تفصيل ،فهرستي از آنها را ذكر مي كنيم . باشد كه فرمايشات ـ معظم له ـ كه ترجمان بي بديل وكم نظيرِ سيرة اهل بيت و خصوصاً اباعبدالله الحسين (ع) مي باشد، مورد توجه همة مسئولان و مردم قرار گيرد.
ايشان فرمودند:
1ـ ما احتياج داريم كه دستگاه اداري مان مقرراتي داشته باشد كه براي همه يكسان باشد و در آن ، تبعيض نباشد. اگر بود، فساد است و فساد بايد اصلاح شود؛
2ـ بايد رشوه و ارتشا نباشد و اگر بود، فساد است و بايد اصلاح گردد؛
3ـ راه هاي كسب ثروت مشروع باشد. اگر كساني از راه هاي نامشروع كسب ثروت كردند، اين فساد است و بايد اصلاح شود؛
4ـ اگر كساني از امتيازات بي جا استفاده كرده اند، ثروت هاي باد آورده پيدا كردند وديگران را به قيمت اين كه خودشان ثروت مند شوند، فقير كردند، اين فساد است و بايداصلاح شود؛
5ـ اگر در جامعه ، امتيازهاي انحصاري به وجود آوردند و همه نتوانستند ازفرصت هاي برابر استفاده كنند، اين فساد است و بايد اصلاح شود؛
6ـ اگر مردم دچار بي انضباطي اند، به خصوص مسئولان بخش هاي ادارة كشور،بي انضباط اند و انضباط اجتماعي نيست ، اين فساد است ؛
7ـ در جوانان اگر ملكات انساني ، يعني شجاعت ، صفا، صدق ، نشاط ، فعاليت ، وكار،رشد پيدا نمي كند اين فساد است و بايد اصلاح شود؛
8ـ اگر اعتياد در جامعه هست ، اين فساد است ؛
9ـ اگر وظيفه شناسي در مسئولان نيست ، اين فساد است ؛
10ـ اگر جرم و جنايت هست ، اگر دسترسي به قضاوت عادلانه نيست ، اگررسيدگي هاي قضايي طولاني مي شود و پرونده ها تا مدت ها مي ماند، اين فساد است وبايد اصلاح گردد و بايد از جرم و جنايت پيش
مهدي باباپور